As Vangardas Artísticas: Fauvismo, Cubismo e Modernismo con Matisse, Picasso e Gaudí

Contexto histórico das vangardas

Os movementos de vangarda xorden nun contexto marcado pola Primeira Guerra Mundial, o período de entreguerras, o auxe do fascismo e nazismo, a Revolución Rusa e a crise de 1929. A industrialización acelera o ritmo de vida e populariza os medios de comunicación, transformando a sociedade e a cultura.

A arte vangardista rompe coas normas tradicionais, explorando novas linguaxes e comprometéndose coa realidade do seu tempo. Movementos como o cubismo, o surrealismo ou o futurismo apostan pola innovación e a experimentación.

Economicamente, a burguesía consolida o seu poder co capitalismo industrial, mentres os movementos obreiros loitan polos seus dereitos. A globalización e o imperialismo impulsan a competencia entre potencias como Alemaña, Xapón e Estados Unidos. Neste escenario de cambios e inestabilidade, a arte busca novas formas de expresión acordes cos tempos modernos.

O Fauvismo: A Exaltación da Cor

O fauvismo foi un movemento pictórico orixinado en Francia entre 1904 e 1908, caracterizado polo uso agresivo de cores puras e expresivas. Inspirado no impresionismo e postimpresionismo, rexeitou a forma académica en favor da cor como elemento principal.

O seu nome xurdiu no Salón do Outono de 1905, cando o crítico Louis Vauxcelles describiu as obras de Matisse, Derain e Vlaminck como unha “orxía de cores” entre artistas académicos, chamándoos “feras” (fauves). Os fauvistas valoraban os sentimentos que lles provocaban os obxectos máis que a representación realista, influídos por Van Gogh e Gauguin.

Henri Matisse foi o principal representante, destacando pola súa preferencia pola cor e a planitude da pintura sobre a profundidade e o volume. Aínda que o fauvismo foi efémero, influíu no cubismo e no expresionismo, cara aos que evolucionaron moitos dos seus artistas.

Henri Matisse (1869-1954)

Henri Matisse foi unha das figuras máis importantes da arte moderna, recoñecido polo seu dominio da cor e do debuxo. Aínda que comezou a súa carreira cun estilo tradicional, evolucionou cara ao fauvismo, movemento caracterizado por cores intensas e un trazo expresivo. A súa obra Luxe, calme et volupté (1904) marcou a transición cara a esta corrente, e a súa participación no Salón de Outono de 1905, con Muller cun sombreiro, causou controversia polo seu uso atrevido da cor.

Ao longo da súa traxectoria, Matisse explorou diversas influencias, desde Cézanne e Van Gogh ata a arte africana e as cerámicas persas. A súa serie de fiestras abertas e retratos como Madame Matisse reflicten a súa experimentación coa forma e a cor. En 1909, recibiu o encargo de A danza e A música, obras que sintetizan o seu estilo: figuras simplificadas, cores vibrantes e un sentido do movemento e da harmonía.

A partir de 1912, viaxou a Marrocos, o que influíu na súa paleta e no seu uso da luz. Posteriormente, instalouse en Niza, onde a súa obra se centrou en odaliscas, interiores e naturezas mortas cunha ornamentación refinada. Na súa última etapa, o seu uso da cor volveuse máis atrevido, e experimentou con gouaches e recortes de papel, como en Jazz. A súa arte sempre buscou o equilibrio e a serenidade, cunha simplificación formal que o converteu nun referente do século XX.

Obras destacadas de Matisse:

• Muller cun sombreiro (1905): O uso de cores intensas e arbitrarias marca o inicio do fauvismo, rompendo coas convencións realistas.
• A alegría de vivir (1905-1906): A composición en forma de escena idílica e bucólica lembra ás pinturas clásicas pero con cores vibrantes e expresivas.
• A danza (1910): A sinxeleza das figuras e a súa disposición circular crean unha sensación de movemento e dinamismo.
• Música (1910): O uso de tons planos e formas simplificadas transmite a esencia do son e o ritmo a través da pintura.
• Natureza morta con mandarinas (1912): Xogo entre luz e sombra con pinceladas soltas que dan volume e vida aos obxectos.
• Peixe vermello (1912): Interese pola representación da auga e a percepción visual a través do vidro e os reflexos.
• A porta aberta (1921): Contraste entre o espazo interior e o exterior, creando unha sensación de profundidade e liberdade.
• Gran interior vermello (1948): A cor vermella domina toda a composición, unificando o espazo e desafiando a perspectiva tradicional.

O Cubismo e a evolución artística de Picasso

O cubismo foi unha das correntes artísticas máis innovadoras do século XX, desenvolvida entre 1907 e 1914 por Pablo Picasso e Georges Braque. Caracterizouse pola ruptura coa perspectiva tradicional e a representación da realidade a través de formas xeométricas e múltiples puntos de vista. Este movemento supuxo unha revolución na pintura e na escultura, influíndo en numerosas correntes artísticas posteriores.

1. Antecedentes: Picasso antes do Cubismo

Pablo Picasso (1881-1973) é un dos artistas máis influentes do século XX. Antes de desenvolver o cubismo, experimentou con varios estilos que marcaron a súa evolución:

1.1. Período Azul (1901-1904)

Este período caracterízase polo uso predominante de tons fríos, especialmente o azul, e por temáticas melancólicas e tristes. Influído pola morte do seu amigo Carlos Casagemas, Picasso reflectiu nas súas obras a soidade, a miseria e a marxinación. As figuras aparecen alongadas, con expresións de sufrimento e xestos introspectivos.

Obras clave do Período Azul:

• A morte de Casagemas (1901): Afectado pola morte do seu amigo, pinta este cadro alegórico en forma de honra para o falecido. Esta obra marca o inicio do seu período azul. Podemos observar un predominio da liña negra e un estilo con influencias de Van Gogh, e a división do espazo do cadro en dúas partes, terra e ceo, corpo e espírito, lembra a do Enterro do Conde de Orgaz, do Greco.
• Autorretrato azul (1901): É un dos seus primeiros autorretratos. Representa ao mozo de 20 anos pálido e descarnado, reflectindo a súa fase artística e persoal (melancolía...). Durante esta etapa, Picasso comeza a crear un universo de tristeza, centrado en marxinados sociais como mendigos, cegos e mulleres en situación de miseria, e os seus tons azuis dan unha atmosfera de desesperanza e un carácter irreal e atemporal, facendo que os cadros se perciban como algo máis alá do tempo e do espazo.
• A vida (1903): É unha das obras máis complexas e importantes desta época do autor. Creada en Barcelona, a pintura mostra unha profunda alegoría sobre a vida e a morte. A figura central é unha muller envolta en misterio, acompañada de varias figuras que representan diferentes aspectos da existencia humana, como o sufrimento e a miseria. A obra destaca polo seu simbolismo e foi influenciada por mestres como Gauguin e Van Gogh. Picasso traballou nunha serie de bosquexos previos, modificando a composición e as figuras, e finalmente representou un autorretrato transformado nunha figura que lembra ao seu amigo Casagemas. A pintura trata temas de soidade, desesperanza e sufrimento, e foi interpretada de diferentes maneiras por críticos, algúns vendo nela unha reflexión sobre a incompatibilidade entre vida e amor físico, e outros sobre a parella humana como fonte de vida. A obra tamén simboliza o pesimismo e o nihilismo da época azul de Picasso, cun estilo que transmite a idea de que a arte nace da dor. Obras posteriores súas continúan explorando os mesmos temas de miseria, soidade e tristeza, que caracterizan este período.

1.2. Período Rosa (1904-1907)

Co seu traslado a París, a súa paleta cromática volveuse máis cálida, con tons rosados, laranxas e vermellos. A temática tamén cambia, centrándose en figuras de circo, acróbatas e arlequíns, aínda que segue a haber un aire de melancolía. Nesta etapa, Picasso comezou a simplificar as formas e a mostrar interese pola xeometrización.

Obras clave do Período Rosa:

• Familia de saltimbanquis (1905): Na obra non hai indicacións de parentesco entre os membros, facendo a súa conexión máis simbólica. A pintura está dividida en dúas partes: á esquerda, a unidade familiar representada por cinco membros, e á dereita, a figura dunha moza solitaria que lembra á Muller de Mallorca de Picasso. O cadro transmite unha sensación de illamento, xa que as figuras, a pesar de estar próximas, non se comunican entre si e cada unha mira a un punto distinto. O uso de cores cálidas características do período rosa suxire certa suavidade, pero os personaxes non mostran sinais de felicidade. Están retratados en diferentes perspectivas, o que xera un ambiente confuso e pouco cohesionado, simbolizando a súa existencia marxinada.
• Lapin Agile (1905): Mostra unha escena do bar parisino do mesmo nome que o artista frecuentaba. O cadro presenta un arlequín e unha muller, con figuras envoltas nun ambiente tranquilo e distante. O arlequín, personaxe recorrente de Picasso, representa a vida bohemia que o pintor experimentaba, con figuras que parecen inmersas nas súas propias reflexións. A paleta de cores é contrastada con cores cálidas e frías, e as figuras non interactúan entre si, o que transmite unha sensación de distanciamento e soidade. A obra reflicte a vida e as emocións dos artistas que frecuentaban o bar, mostrada de forma máis introspectiva e emocional que festiva.
• Outras obras clave: Acróbata con balón, O actor.

2. Orixe do Cubismo: As Señoritas de Aviñón (1907)

En 1907, Picasso pintou As Señoritas de Aviñón, considerada a primeira obra cubista. Nesta pintura rompe coa perspectiva renacentista e representa cinco figuras femininas nun burdel, inspirándose na arte tribal africana e na escultura íbera. As figuras están deformadas e fragmentadas, mostrando diferentes puntos de vista simultaneamente.

Este cadro non foi ben recibido no seu momento, pero sentou as bases para o desenvolvemento do cubismo. Georges Braque, tras coñecer esta obra, comezou a experimentar coa xeometrización das formas, dando inicio a unha estreita colaboración con Picasso.

3. Características do Cubismo

O cubismo rompeu coa idea de representar a realidade tal como a vemos. En vez diso, propuxo unha nova forma de expresión onde os obxectos e figuras descompoñíanse en formas xeométricas e mostrabanse desde diferentes ángulos ao mesmo tempo. Principais características:

• Uso de formas xeométricas para representar a realidade.
• Eliminación da perspectiva tradicional e do punto de vista único.
• Redución das cores a unha paleta neutra (ocres, grises, marróns no cubismo analítico).
• Experimentación con collages e novos materiais (cubismo sintético).

4. Fases do Cubismo

O cubismo desenvolveuse en tres etapas principais:

4.1. Protocubismo ou cubismo cezanniano (1908-1909)

Picasso e Braque comezan a fragmentar as formas inspirándose en Paul Cézanne, quen dicía que a natureza debía representarse mediante cilindros, esferas e conos.

Obras clave: Tres mulleres, Casas en Horta de San Xoan.

4.2. Cubismo analítico (1909-1911)

Nesta fase, as formas fragmentáronse en múltiples planos superpostos, creando un efecto similar ao espello roto. A paleta de cores volveuse monocromática (ocres, grises, marróns) para resaltar a estrutura xeométrica.

Obras clave: Retrato de Wilhelm Uhde, Home con clarinete.

4.3. Cubismo sintético (1912-1914)

A diferenza do cubismo analítico, aquí simplifícanse as formas e reintrodúcense as cores. Comeza a experimentarse co collage (papel, xornais, téxtiles) e co papier collé, o que deu lugar a unha arte máis abstracta.

Obras clave: Natureza morta con cadeira de reixa, Guitarra.

5. A influencia e o impacto do Cubismo

O cubismo foi un movemento revolucionario que cambiou o rumbo da arte moderna. A súa influencia estendeuse a outros movementos como o futurismo, o dadaísmo e o construtivismo. Ademais, sentou as bases para a pintura abstracta e a arte contemporánea. O uso do collage e a fragmentación do espazo foron innovacións clave que inspiraron a artistas como Juan Gris, Fernand Léger e Robert Delaunay.

6. Picasso tras o Cubismo

Aínda que Picasso nunca abandonou completamente o cubismo, ao longo da súa carreira explorou outros estilos:

• Retorno ao clasicismo (1917-1925): Influído pola arte grecorromana, creou obras máis figurativas con volumes máis definidos (Tres bañistas, Muller e neno).
• Etapa surrealista (1928-1932): Introduciu figuras deformadas e monstruosas (Bañistas á beira do mar, O soño).

O Modernismo na Arquitectura

O Modernismo, ou Art Nouveau, foi un movemento artístico que buscaba a liberdade creativa, rompendo co pasado e integrando pintura, escultura e artesanía na arquitectura. Inspirado na arte xaponesa e nos Pre-Rafaelistas, destacouse polas súas formas curvas, motivos vexetais e cores planas, buscando beleza no detalle. A burguesía impulsou este estilo, que combinou industrialización con estética, aplicándose ao mobiliario, moda e deseño de interiores.

En arquitectura, o Modernismo rompeu coas normas clásicas ao empregar novos materiais como ferro, vidro e formigón armado. As súas formas orgánicas inspiráronse na natureza e na figura feminina, creando unha estética fluída e decorativa.

1. Modernismo Catalán e Antoni Gaudí

Cataluña foi o principal centro do Modernismo en España, influenciado pola Renaixença, que exaltaba a identidade catalá e o gótico. O arquitecto máis destacado foi Antoni Gaudí (1852-1926), cun estilo único que combinaba xeometría, volume e unha profunda inspiración na natureza.

As súas obras destacaron pola orixinalidade estrutural e o uso de técnicas innovadoras como o trencadís (mosaico con fragmentos de cerámica). Creou unha simbiose entre arte, relixión e cultura catalá, deixando un legado arquitectónico incomparable.

Principais obras de Gaudí:

• Casa Batlló (1904-1906): Destaca polo seu colorido, formas curvas e deseño unificado en cada detalle.
• Casa Milà / La Pedrera (1905-1910): Innovadora pola súa estrutura metálica e fachada ondulada. A azotea presenta chemineas escultóricas inspiradas na natureza.
• Sagrada Familia (1882-actualidade): A súa obra mestra, cunha complexa simboloxía relixiosa e arquitectura baseada en formas naturais. A súa construción continúa hoxe.
• Cripta de Santa Coloma de Cervelló: Unha das súas últimas obras, onde experimentou con xeometría e materiais.