La Guerra Fría: Conflictos y Distensión

La Guerra Fría: Conflictos y Distensión

La Guerra de Vietnam

Tras la Segunda Guerra Mundial, Francia, que era la potencia colonial de la península de Indochina, tuvo que enfrentarse a los movimientos independentistas promovidos por grupos guerrilleros de influencia comunista. La derrota militar francesa de Dien Bien Fu (1954) supuso la independencia del antiguo protectorado francés: Laos, Camboya y Vietnam. Vietnam quedó dividido en dos zonas: Norte (prosoviética) y Sur (prooccidental). El dirigente comunista del Vietnam del Norte, Ho Chi Minh, anunció su decisión de enviar tropas hacia el sur para reunificar el territorio. Estados Unidos sustituyó a Francia e intervino militarmente desde 1957. Entre 1960 y 1973 hubo una guerra en Vietnam, Laos y Camboya con la derrota de Estados Unidos y la firma de los Acuerdos de París (1973). Estados Unidos se retiró y eso ayudó a Vietnam del Norte a invadir Vietnam del Sur (1975) y reunificarse con régimen comunista (Laos y Camboya también).

Las Crisis de Egipto y Cuba

El conflicto del Canal de Suez: La ayuda económica soviética ofrecida a Egipto para la construcción del embalse de Asuán decantó el gobierno de Nasser hacia el área soviética. La posterior nacionalización del Canal de Suez (1956) derivó en un conflicto internacional. Ante la nacionalización, Francia y Gran Bretaña, ayudadas por Israel, ocuparon militarmente la zona. Pero el apoyo soviético a Egipto, con la amenaza de intervenir militarmente, llevaron a Estados Unidos a recomendarles retirarse de la zona.

La crisis de los misiles en Cuba: En 1959, luego de derrocar militarmente al dictador Fulgencio Bautista, apoyado por Estados Unidos, se estableció en Cuba un gobierno revolucionario con Fidel Castro. El enfrentamiento entre Cuba y Estados Unidos se radicalizó cuando en 1961 el gobierno cubano se declaró procomunista, tuvo acuerdos de cooperación con la URSS y aceptó la instalación de misiles nucleares en una zona de la isla. Con el fin de evitar la amenaza nuclear, en 1962 Estados Unidos ordenó el bloqueo naval de Cuba, impidiendo la llegada de los barcos rusos que transportaban los misiles. Después de días de tensión, Jruschev y Kennedy llegaron a un acuerdo.

Los Orígenes de la Distensión Internacional

Aunque el inicio de la década de 1950 estuvo marcado por el enfrentamiento entre bloques, un cambio en la actitud de los nuevos dirigentes de Estados Unidos y la URSS abrió una nueva etapa en las relaciones internacionales. Es una etapa de coexistencia pacífica. En la URSS, la muerte de Stalin en 1953 dio paso a un nuevo líder, Jruschev, quien hizo reformas desestalinizantes y quiso una convivencia pacífica. En Estados Unidos, Eisenhower (presidente), en su segundo mandato, moderó su política anticomunista, pero fue Kennedy (presidente desde 1960) quien propuso un giro en la política exterior en las relaciones con la URSS.

Una Nueva Diplomacia Internacional

La nueva etapa de coexistencia pacífica se basa en el respeto a la integridad territorial. En este nuevo marco diplomático tuvieron lugar reuniones entre los máximos dirigentes y conferencias internacionales. Iniciándose también un diálogo para limitar la carrera de armamentos ya que se buscaba evitar el enfrentamiento directo y reducir el gasto militar. La rivalidad entre ambas potencias se trasladó al ámbito tecnológico y científico (carrera espacial). Las negociaciones dieron paso a los acuerdos sobre limitación de armas estratégicas con el objetivo de evitar la realización de pruebas nucleares. Los primeros acuerdos se alcanzaron en 1968 y a ellos se adhirieron la mayoría de países del mundo. En 1972, Nixon y Breznev firmaron los acuerdos SALT, que limitaron las armas nucleares.

La Vuelta a la Guerra Fría

Aunque la década de 1970 estuvo marcada por la distensión y la procura de la convivencia pacífica, el final de la década supuso la vuelta a una nueva tensión internacional y la reaparición de guerras y conflictos locales en los que se enfrentaban ambos bloques. La posición internacional de Estados Unidos estaba debilitada por la retirada de la guerra en Vietnam, el apoyo contra los dictadores de América Latina y el temor a una nueva expansión del comunismo y el antiamericanismo en América Latina. En Nicaragua fue derrotada la dictadura militar de Somoza, apoyada por Estados Unidos, y subió al poder un grupo de guerrilleros de la Frente Sandinista. En Irán fue derrocado el gobierno del sha, aliado de los americanos, y se estableció un gobierno basado en el integrismo musulmán, que hizo del enfrentamiento con Estados Unidos uno de sus señales de identidad más visibles. Además, en 1979, para reforzar su influencia en la zona, la URSS invadió Afganistán, donde se estableció un gobierno comunista.

Ante la invasión de Afganistán, Carter (presidente Estados Unidos) impulsó sanciones hacia la URSS. Más adelante, Reagan inició una etapa de mayor firmeza en la política exterior. Así, Estados Unidos intervino en el Caribe, apoyando los grupos que se oponían al gobierno de Nicaragua e invadiendo la isla de Granada en 1983 con el fin de mantener la influencia en la zona.

Reagan presentó en 1983 su Iniciativa de Defensa Estratégica (Guerra de las Galaxias), que implicaba enormes esfuerzos económicos y tecnológicos en armamento. Esto obligó a la URSS a realizar el mismo esfuerzo, que es una de las causas de su colapso.

Bloque Comunista

Reconstrucción na posguerra

A URSS salia fondamente mal parada da G. Mundial I; as suas perdas demográficas foron moi superiores ó resto de países, e as suas infraestructuras resultaron moi afectadas. Malia iso, a victoria na guerra aumentou o seu prestixio. En poucos anos o país repúxose e tivo un espectacular crecemento, que foi o resultado do esforzo dos cidadáns. A URSS converteuse nunha superpotencia capaz de disputarlle o dominio mundial os EUA. A comenzos da decada de 1950, o aparato industrial recupérase e mellora.A subministración causou máis problemas debido a que escaseaba. Isto mellorou e permitiu o autoabastecemento. As bases dese crecemento asentáronse:

• Na planificación económica, na colectivilización da terra e no impulso da industria pesada, de armamentos, nuclear e dos transportes, que concentraron o 80% do investimento.
• No sometemento das economías das democracias populares ás necesidades rusas, aínda a costa defrear o desenvolvemento daqueles países. Coa creación do CAME e do COMECON, o mercado común do Leste, blindáronse os lazos comerciais entre os países do bloque, dependentes da URSS.

O mantementi do stalinismo

O sistema socialista soviético continuaba baseándose na existencia dun só partido, PCUS, e o máximo organo lexislativo seguía sendo Presídium so Soviet Supremo. Por enriba, estaba Stalin. O sistema unía estreitamente o Partido e o Estado, que:

• Organizaba o sistema e pretendía garantir a igualdade, aínda que a nomenklatura se consolidaba como caste privilexiada.
• Levaba a cabo campañas de adoutrinamento. A creación da Kominform (1947) serviu para unir os partidos comunistas ao redor do PCUS.
• Mantico a dura represión.

A desestalinización e os seus límites

Tras a morte de Stalin (1953), criticáronse os seus métodos. Jruschov puxo en marcha un novo estilo de goberno desestalinizante. As medidas que tonoy foron:

• Aprobouse unha amnistía para delitos políticos e iniciouse o desmantelamento do gulag.
• As reformas económicas. Potenciouse o desenvolvemento tecnolóxico e científico da industria militar, espacial e nuclear e intentaron mellorar as condicións de vida da poboación.
• Unha limitada apertura en política exterior (relaxación da censura).

Todas estas reformas propostas non deron resultados esperados. Subiron os prezos agrarios e provocou as protestas. Os problemas coa política exterior foron constantes: as protestas nos países do leste sucedíanse, e a confrontación cos EUA tivo momentos de gran tensión (Cuba). A mostra mais relevante foi a construcción do muro de Berín (1961) como resposta á fuxida cara a zona occidental da poboación do Leste. O aparato do PCUS decidiu destituir a Jruschov en poñerlle freo á limitada apertura do período anterior.

A satelización da Europa do Leste

Os países europeos ocupados polo URSS, formaronse, nun principio, gobernos de concentración nacional, impulsáronse reformas e convocáronse seleccións democráticas. O contexto no que a URSS e EUA convertíanse en inimigos provocou un proceso de satelización dos países comunistas que pasaron a ser usados pola URSS. A creación da Kominform agrupaba os partidos comunistas e facilitou o seu control. Por medio da Coacción (en Checoslovaquia a través dun golpe de Estado en 1948), os comunistas accederon ao poder. A partir de 1948 sucederon os procesos de socialización da propiedadede da producción:

• A grande industria foi nacionalizada.
• Aumento da producción en plans quinquenais. Impulsouse a colectivización da terra e incorporouse a muller ao traballo.

A satelización da Europa do Leste (2)

Ao negarse Stalin a que os países baixo a súa influencia accedesen ao plan Marshall, a URSS tivo que axudar os países para potenciar o desenvolvemento economico. A URSS meteu os países na COME e o COMECON onde seguían os seus intereses. O crecemento foi desigual debido a que uns países estaban máis afectados ca outros. O nivel de vida medrou xeralmente, pero sen chegar os niveis de Occidente. Nas democracias populares tivo un notable impacto o proceso de desestalinización. A eclosión de conflictos e demandas de democratización puxeron a proba o alcance das reformas e provocaron fortes tensións internas dentro dos partidos comunistas e a sua relación co PCUS.

A expansión comunista fóra de Europa

A partir da década de 1960, o sistema socialista adquiriu a súa máxima expansión mundial porque en gran parte estivo relacionado coas loitas pola independencia dos antigos países coloniais. A primeira grande expansión tivo lugar en Asia (China, Corea - N, Vietnam, Laos, Camboxa). Co apoio da URSS instauráronse réximes socialistas en África (Angola, Mozambique, Etiopía). A partir de 1959 o exemplo cubano influíu na área americana e apareceron as guerrillas deinspiración comunista, apoiadas por Cuba. En 1961, unha conferencia reuniu en Moscova 81 partidos comunistas. Porén, coa futura desaparición da URSS, a influencia do comunismo a escala mundial diminuíu e foi desaparecendo.

O inmobilismo político

Jruschov foi substituído por Breznev. A sua presidencia foi das más longas e significou unha victoria para o aparato do partido e do Estado. Impúxose o inmobilismo. En política internacional, abandonouse a coexistencia pacífica, mais a nova belixerancia dos presidentes Carter e Reagan fronte a URSS acentuou a presión sobre os dirixentes do Kremlin. Ese constante enfrontamento co mundo capitalista empobreceu á URSS, que empregou enormes recursos económicos en axudar o tercer mundo aos que defendía contra Occidente.

Estancamento económico e crise política

Comezos decada 1960, URSS smellaba norme xigante. Melloras condicions de vida e indices crecemento, carrera cientifica. Influencia rusa parecía imparable e abrirse relacions financiarias con Occidente. Pulatinamente houbo estancamento económico a mediados 1970. Paralelamente había crise internacional iniciada en 1973 que afectou comercio. Finais 1970, sector agriicola ineficiente, taxa crecemento caen, avance tecnol. para. Nivel de vida población empeorou con problemas de abastecemento. O modelo estatalizado de economía, sen incentivos ao esforzo persoal, implicou baixos niveis de productividade e uns estancamentos dos biens de consumo. 1980 necesidade de reformas e estendíase a demanda de liberalizar o sistema. A crise de liderado na URSS fixose palpable á morte de Breznev cando o sucederon dous prsidentes, que causaron un período de transición.

Reformas de Gorbachov

A chegada ó poder de Gorbachov en 1895 iniciou un cambio chamado a perestroika, reformas que causaron cambios en profundidade. O novo líder quería a participación do pobo impulsando a política de transparencia (glasnost):

• Política interior: obxectivo conseguir goberno parlamentarial e democrático. Suavizouse o monopolio do PCUS e promoveuse a participación da poboación.
• Política exterior: desexo de abandonar o uso da forza e abrir relacións amigables co resto de países.
• Economía: intentar aumentar a producción, estimular a descentralización das empresas e introducir incentivos salariais.
• Cohesión dun Estado federal das repúblicas da URSS, que representaban moi diversas. Intentouse establecer relaciones máis equilibradas.

As dificultades para estes cambios foron moitas. Ademáis, o paso dunha economía planificada a unha de libre mercado deu lugar a problemas que desgustaron a algus sectores da poboación.

A desaparición das democracias populares

A democratización do sistema comunista impulsado por Gobachov tivo un impacto directo nos países do Leste. Estimulou a vontade de cambio político. A decisión de Gorbachov de non interferir na soberanía dos países foi determinante para o seu triunfo:

• O arranque deuse en Polonia. Folgas e protestas (1988) axudadas pola Iglesia conseguiron que o goberno polaco accedese a negociar con Walesa a convocatoria de eleccións libres para 1989. Formouse un novo goberno.
• En Hungría o Partido Comunista e os sectores reformistas a convocatoria de eleccións libres.
• Caída do muro de Berlín pola presión cidadá, precipitou os acontecementos en Alemaña e abriulle paso á reunificación do país. Símbolo fin Guerra Fría.
• En Checoslovaquia a mobilización popular tamén foi decisiva para o triunfo.
• Só en Romanía se produciu unha insurrección violenta que acabou co asasinato de Ceaucescu tras a represión coa que este dirixente comunista respondeu as demandas sociais.

A desintegración da URSS

As reformas de Gorbachov provocaron o derrubamento de poder soviético na Europa do Leste e no interior da URSS desencadenaron un proceso de desintegración. A cuestión nacional estalou e fíxose patente a desafección ao sistema vixente e a vontade independentista. Gorbachov fixo un novo Tratado da Unión. Votouse en 1991 pero foi boicoteado polas repúblicas bálticas, Armenia, Xeorxia e Moldavia, que desexaban ter independencia. Nas outras, as votacións tiveron elevada participación. favorable para a URSS.

En 1990 xa se realizaran as eleccions libres na Federación Rusa, e resultara elixido opresidente Yeltsin. Este propuxo cambios no sistema que na práctica significaba a desaparición da URSS. A vella garda do Partido comunista intentou un golpe de estado en 1991. Fracasou  pero reforzou as posicións radicais dos partidarios e desmantelar a URSS. En 1991 formouse a Comunidade de Estados Independentes (CEI).

O BLOQUE CAPITALISTA

A partir de 1945 EUA é a primeira potencia econ. e milit. do mundo. O modelo de vida americano foi emulado por todos os países capitalistas.

Prosperidade económica e capitalismo

O dólar e a moeda mundial de referencia. A primacía do dolar deu lugar aos Acordos de Bretton Woods (1944) e da lugar á creación do Fondo Monetario Internacional e ó Banco Mundial. A Organización Internacional de Comercio impulsou o abandono da política proteccionista e en 1947 xurdiu o Acordo Xeral sobre Aranceis e Comercio. Durante os seguintes vinte anos á G. Mundial II os EUA experimentaron unha etapa de elevado crecemento económico debido a moitos recursos naturais, un sistema científico e tecnolóxico. a creación de grandes empresas e unha potenciada capacidade financieira. Isto traduciuse a un aumento da renda por habitante, e un aumento do consumo privado. EUA tiña o nivel de vida máis alto a sua historia e construiu o seu modelo de sociedade capitalista: gran cantidade de poboación activa, facilidades para cambiar de emprego e enriquecer, estímulos á creación de empresase un sistema financieiro con facilidade de créditos.

Desigualdades sociais

A prosperidade económica axudou áampliación da clase media, pero seguía habendo grandes desigualdades na repartición de riquezas. Nos EUA existían bolsas de pobreza e de marxinación social. Cara 1960, entre o 20% e o 25% das familias eran pobres, gran parte de raza negra. A pobreza concéntrase en determinados barrios urbanos nas cales a marxinación, a delincuencia e a droga, unidas á facilidade de acceso ás armas de fogo, reflectíanse nunha taxa de violencia moito maior que en calquera outra sociedade occidental.

A democracia na EUA

O sistema político dos EUA fundaméntase na Constitución de 1787, aínda que modificada por numerosas enmendas. Estableceu unha república con estructura federal, que agrupa estados que manteñen o seu propio goberno, pero que teñen leis en conxunto mínimas. Trátase dun sistema presidencialista no cal o presidente é escollido directamente pola poboación e exerce a parte esencial do poder executivo. O complicado mecanismo electoral fan que o sistema sexa bipartidista con duas grandes formacións:

• O Partido Republicano: intereses conservadores e se apoia en industrias, comercios e agricultura.
• O Partido Demócrata: progresista cun programa máis social, ten o apoio dos sindicatos, da clase media e das minorías (negros, hispanos, católicos, xudeus etc.)

Os gobernos da postguerra estuveron en mas de Truman e do republicano Eisenhower e caracterizáronse por unha política anticomunista e conservadora. Co acceso de Kennedy e Johnson propiciouse un programa para acabar co racismo e axudar os desfavorecidos. Isto marcou unha forte conflictividade que se agravaría pola oposición á Guerra de Vietnam.

Os movementos de protesta social de 1960s influiron no electorado máis conservador, que decantou o seu voto para Nixon. Un escandalo de espionaxe fixoo dimitir e ser sustituido por Ford. A presidencia volveu ós demócratas coa elección de Carter, que tivo que facerlles fronte ás consevuencias económicas de 1973.

A recuperación económica da posguerra

Para axudar os países europeos, fíxose oplan Marshall. Promovéronse plans de integración económica, plasmados na OECE e no Mercado Común. A partir de 1950 Europa occ. viviu unha etapa de prosperidade. Tamén nese tempo, apareceu o baby boom. Entre 1955-65, Europa occ tivo unha tasa de natalidade del 20%. Isto acompañado dun éxodo rural e un gran incremento da poboación urbana. As modernizaciones europeas veronse na incorporacion da muller ó traballo, extension do laicismo, protección social e Estado de benestar.

A democracia parlamentaria e social

En moitos países instalouse a democracia con constitucións parlamentarias que garanten dereitos individuais e colectivos. O sistema de partidos é multipartidista con tres grandes tendencias:

• Partidos conservadores democristiáns: defensores do individualismo e do liberalismo económico. Posicións reformistas para o desarrollo.
• Partidos socialistas o laboristas: baseados nos valores da socialdemocracia, protagonistas da reforma social, económica, política de 1950-60.
• Partidos comunistas: condicionados da dependencia de Moscova, tiveron un papel decisivo na vida parlamentaria e no impulso dos movementos sociais e sindicais.

Mentres nos países nordicos, a socialdemocracia mantivo o seu dominio case ininterrompido, no resto de Europa occidental producíronse alternancias periódicas no poder. Na década de 1950 máis conservadores, en 1960, socialdemocracia. A excepción foron España e Portugal por dictaduras, e Gracia padeceu unha guerra civil e unha dictadura militar.

O estado de benestar

En europa e menos en EUA, o crecemento económico da posguerra estuvo acompañado da progresiva implantación do Estado de benestar Este garate unhas condicións de vida dignas. Obxectivos:

• Impulsar o crecemento econom. y mínimo paro.
• Política fiscal progresiva que proporcione fondos necesarios para as necesidades da poboación.
• Crear e sustentar servizos públicos universais.
• Intervir ámbitos decisivos na sociedad, en p. monetaria
• Regular o mercado para impedir movementos de financiación especulativos.
• Adquirir a condición de grande empresa pública cin empregados e actuar como axente de redisribución da riqueza.

Crise petrolífera de 1973

Finales 1960 manifestáronse os primeiros síntomas da desaceleración da economía. Suspendeuse a convertibilidade do dolar en ouro. Nixon decidiu que o prezo da moeda se vinculase ao mercado e que o prezo subiría cando o fisexe a demanda. Isto causou un desorde mundial. Neste contexto, en 1973, iniciouse a crise o petroleo cando a OPEP cuadriplicou o prezo do Cru tras a guerra de Yom Kipur entre árabes e israelís. A enerxía deixou de ser barata e afectou ás bases do desenvolvemento industrial (prezos aumentan). A producción baixou.

A reconversión do sistema

A crise tivo consecuencias profundas que supuxeron a reconversión do sistema productivo das economías occidentais ao longo de 1980s.

• A reorganización da producción industrial que empezou a diminuir.
• Inicio da deslocalización da producción industrial.
• Auxe de novas industrias de alta tecnoloxía, a expansión dos sistemas informáticos e da robótica na organización empresarial.

Isto modificou o mercado de traballon ao aumentar as diferenzas entre traballos cualificados e non cualificados, au aumentarse un gran numero de mulleres ao mercado laboral. Isto causou paro. Os empresarios presionaron aos políticos para que quitaran privilexios sociais e o sector financieiro esixía maior desregularidade das normas bancarias.

A gran diverxencia: Thatcher e Reagan

A crise dos 70 foi seguida duns anos de estancamento económico do cal se tomaron varias medidas dun novo modelo de crecemento. Iniciouse cos gobernos da conservadora Thatcher e do republicano Reagan. Suas propostas tendian a diminución do papel do estado, á privatización, desregularización das transaccións financieiras  e o abandono progresivo do sistema de redistribucion de riqueza. Isto xerou tensións sindicais e amplas mobilizacións sociais.

A implementación do neoliberalismo

Na decada dos 90, tras a caída do comunismo, o neoliberalismo impúxose no marco da globalización económica. As propostas leoliberais partían da consideración de que o crecemento económico se vía obstaculizado pola intervención do Estado no ámbito económico e polo gasto público. Por iso tenderon a suprimir estas limitacións e a favorecer a libre actividade económica e o libre mercado para lle proporcionar o máximo de recursos para quen tiña a capacidade para crear riqueza. Así, estimularíase o investimento e a actividade económica, crecería o PIB e xeraríase emprego. Nesta dirección, os Estados Europeos implementaron medidas como:

• Unha política fiscal  de rebaiza de impostos e de desgravacións sobre as empresas e as rendas máis altas.
• A contención dos salarios xunto á diminución da influencia dos sindicatos, considerados un obstáculo para o desenvolvemento.
• A privatización de empresas e servizos públicos e a diminución do gasto público.
• A desregulación da actividade económica e financieira.

 Esta nova orientación da economía cinseguiu a recuperación da economía, pero supuxo un aumento das desigualdades sociais, co conseguinte enriquecemento dun pequeno sector da poboación eo empobrecemento das clases medias e traballadoras. Tamén diminuíu o papel do estado e o estado do benestar.