Guía Completa sobre o Dominio Público: Tipos, Normativa e Protección

Control e Vixilancia do Dominio Público

1. Concepto e Clasificación do Dominio Público

O dominio público comprende os bens pertencentes ás administracións públicas destinados a un uso xeral (rúas, paseos, parques), a un servizo público ou á defensa do territorio. Segundo a Lei 33/2003 do Patrimonio das Administracións Públicas, estes bens están suxeitos a un réxime especial de protección.

O uso dos bens de dominio público pode ser:

• O uso común ou xeral dos bens de dominio público é o uso que corresponde por igual e de forma indistinta a todos os cidadáns, de modo que o uso por uns non impide o uso dos demais interesados.
• O uso que implica un aproveitamento especial, é o que, sen impedir o uso común dos demais, supón a concorrencia de circunstancias tales como o perigo ou intensidade do mesmo, preferencia en casos de escaseza, a obtención de unha rendibilidade singular ou outras semellantes, que determinan un exceso de utilización sobre o uso que corresponde a todos ou un menoscabo de este.
• O uso privativo é o que determina a ocupación de unha porción do dominio público, de modo que se limita ou exclúe a utilización do mesmo por outros interesados.

1.1 Características do Dominio Público

• Inalienables: Non se poden vender nin transmitir.
• Imprescriptibles: O seu uso continuado por terceiros non xera dereitos de propiedade.
• Inembargables: Non poden ser obxecto de embargo por débedas.
• Uso prioritario común fronte ao uso privativo.

1.2 Clasificación segundo a súa orixe ou natureza

a) Dominio Público Natural: Inclúe bens que existen de forma natural, como:

• Augas continentais (ríos, lagos, lagoas, embalses).
• Zonas costeiras (praias, marismas, illotes).
• Montes de titularidade pública.
• Xacementos minerais e recursos xeolóxicos.

b) Dominio Público Artificial: Inclúe bens creados polo ser humano con fins públicos, como:

• Estradas e camiños.
• Aeroportos, portos e infraestruturas de transporte.

Os bens de dominio público poden pasar de ser patrimoniais e ao revés, así a Lei de Patrimonio das Administracións Públicas distingue:

• Afectación: feito ou acto polo cal un ben queda incorporado ao uso e goce da comunidade e por tanto intégrase no dominio público.
• Desafectación: acto polo cal os bens e dereitos demaniais perden esta condición e adquiren a de patrimoniais.

1.3 Clasificación segundo a titularidade

• Bens de titularidade estatal: Xestionados polo goberno central.
• Bens de titularidade autonómica: Como parques naturais.
• Bens de titularidade municipal: Como parques, rúas e prazas.

2. Os Montes e a Súa Clasificación

Enténdese por monte ou terreo forestal todo terreo no que vexetan especies forestais arbóreas, arbustivas, de matogueira ou herbáceas, sexa espontaneamente ou procedan de sembra ou plantación.

2.1 Normativa que Regula os Montes

• Lei 43/2003 de Montes (regulación xeral en España).
• Lei 7/2012 de Montes de Galicia (regulación específica en Galicia).

2.2 Tipos de Montes Segundo a Titularidade

1. Montes Públicos
   • Montes de Utilidade Pública: Protegidos para conservar os seus valores ecolóxicos.
   • Montes Comunais: Propiedade das entidades locais.
2. Montes Privados
   • Montes Veciñais en Man Común: Propiedade colectiva sen reparto de cotas, indivisibles e inalienables.
   • Montes de Varas e Abertais: Montes compartidos con réximes tradicionais de explotación.
   • Montes Protectores: Montes privados con funcións ambientais especiais.

3. Dominio Público Hidráulico

3.1 Normativa

• Texto Refundido da Lei de Augas (Real Decreto Lexislativo 1/2001). A restauración hidrolóxico-forestal terá como fins prioritarios a recuperación da funcionalidade dos ecosistemas forestais, a loita contra a erosión, a xestión, conservación e mellora dos recursos hídricos, a estabilidade dos terreos e a protección de infraestruturas de interese xeral.

• Terreos afectados por incendios que xeren un risco para as áreas habitadas, os recursos produtivos, con especial atención aos recursos hídricos, e as infraestruturas asociadas á súa xestión.
• Terreos que xeren ou se atopen en risco por desprendementos, escorregamentos ou movementos do terreo.
• Terreos que se atopen en risco de sufrir graves episodios de erosión e corremento pola degradación ou pola sobreexplotación dos seus solos.
• Terreos procedentes de explotacións mineiras históricas non afectadas pola actual normativa ambiental onde a sostibilidade da súa xestión forestal se vexa seriamente comprometida como consecuencia das dificultades de acceso, do risco de graves danos persoais e de alteracións paisaxísticas e dos recursos hídricos, entre outros.
• Outros terreos afectados por fenómenos ou causas meteorolóxicas, antrópicas, bióticas ou outros que afecten gravemente a cuberta vexetal ou o chan.

Constitúen o dominio público hidráulico (DPH):

• Os leitos de correntes naturais
• Continuas ou descontinuas
• Os leitos de lagos e lagoas

Considéranse como dominio privado, os leitos polos que ocasionalmente discorran augas pluviais, en tanto atravesen desde a súa orixe, unicamente, fincas de propiedade particular.

A delimitación e deslinde dos leitos de dominio público hidráulico realízase a través da Estratexia Nacional de Restauración de Ríos e o seu Programa de voluntariado en ríos.

Correspóndelle ao Estado a lexislación, ordenación e concesión de recursos e aproveitamentos hidráulicos cando as augas discorran por máis de unha comunidade autónoma.

3.2 As Catro Demarcacións Hidrográficas de Galicia

1. Demarcación Miño-Sil: Abarca a conca do Miño e Sil.
2. Demarcación Douro: Ríos que desembocan no Douro.
3. Demarcación Cantábrico Occidental: Ríos que van ao mar Cantábrico.
4. Demarcación Galicia-Costa: Ríos curtos que desembocan na costa galega.

Zonificación do espazo fluvial: Segundo a lexislación de augas, a zonificación del espacio fluvial componse polas seguintes zonas:

• Álveo o leito natural de una corrente continua ou descontinua é o terreo cuberto polas augas nas máximas crecidas ordinarias.
• Ribeira é cada unha das faixas laterais situadas dentro do leito natural, por riba do nivel de augas baixas.
• Marxe é o terreo que limita co leito e situado por riba do mesmo
• Zona de policía é a constituída por una franxa lateral de cen metros de anchura a cada lado, contados a partir da liña que delimita o leito, nas que se condiciona o uso do solo e as actividades que en el se desenvolven.
• Zona de servidume é a franxa situada lindando co leito, dentro da zona de policía, con ancho de cinco metros, que se reserva para usos de vixilancia, pesca e salvamento.
• Leito ou fondo dos lagos e lagoas é o terreo que ocupan as súas augas, nas épocas en que alcanzan o seu maior nivel ordinario. Nos embalses superficiais é o terreo cuberto polas augas cando estas alcanzan o seu maior nivel a consecuencia das máximas crecidas ordinarias dos ríos que o alimentan.
• Zonas inundables son as delimitadas polos niveles teóricos que alcanzarían as augas nas avenidas, cuxo período estadístico de retorno sexa de 500 anos.

3.3 Importancia da Vexetación de Ribeira

• Controla a erosión.
• Regula o microclima.
• Actúa como filtro de sedimentos e contaminantes.
• Proporciona hábitat para flora e fauna.

Estratexias e programas de restauración do dominio público hidráulico

A Estratexia Nacional de Restauración de Ríos 2023-2030 e actualización da estratexia nacional de restauración de ríos iniciada en 2006 cuxo obxectivo xeral foi o de impulsar a recuperación das masas de auga de tipo río nas demarcacións hidrográficas españolas e alcanzar o bo estado ou bo potencial ecolóxico en aquelas que non cumprían este requisito.

O Programa de Voluntariado en Ríos ten como finalidade aumentar a participación social no coñecemento e a conservación e mellora do estado ecolóxico dos ríos, nas cuncas hidrográficas xestionadas polo Ministerio para a Transición Ecolóxica a través de las Confederacións Hidrográficas adscritas ao mesmo.

4. Dominio Público Marítimo-Terrestre

4.1 Normativa

• Lei de Costas 22/1988.

4.2 Terreos que Pertencen ao Dominio Público Marítimo-Terrestre Estatal

• A ribeira do mar e das rías.
• As praias e dunas costeiras: estas últimas incluiranse ata o límite que resulte necesario para garantir a estabilidade da praia e a defensa da costa.
• O mar territorial e a plataforma continental: definidos e regulados pola súa lexislación específica.
• Os illotes en augas interiores: co seu leito e subsolo, definidos e regulados pola súa lexislación específica.

Definicións da lei:

Albufeira: corpos de augas costeiras que quedan fisicamente separados do océano, en maior ou menor extensión por unha franxa de terra.

Berma: parte case horizontal da praia, interior ao escarpe ou talude de forte pendente causada polas ondas.

Dunas: depósitos sedimentarios, constituídos por montículos de area teñan ou non vexetación que se alimenten da area transportada pola acción do mar, do vento mariño ou por outras causas.

Escarpe: chanzo vertical na praia formado pola erosión da berma.

Esteiro: caños nunha marisma.

Marisma: terreo moi plano e baixo que se inunda periodicamente como consecuencia do fluxo e refluxo das mareas ou da filtración da auga do mar.

Marisma (‘marjal’): terreo baixo cuberto por un manto de agua que da soporte a abundante vexetación.

Pertencen así mesmo ao dominio público marítimo-terrestre estatal:

• As accesións á ribeira do mar por depósito de materiais ou pola retirada do mar.
• Os terreos gañados ao mar como consecuencia directa ou indirecta de obras, e os desecados na súa ribeira.
• Os terreos cuxa superficie sexa invadida polo mar de forma natural e en todo caso terán esta consideración os terreos inundados que sexan navegables.
• Os terreos acantilados sensiblemente verticais, que estean en contacto co mar ou con espazos de dominio público marítimo-terrestre, ata a súa coroación.
• Os terreos deslindados como dominio público que por calquera causa perderon as súas características naturais de praia, acantilado, ou zona marítimo-terrestre, salvo os que se desafecten.
• Os illotes en aguas interiores e mar territorial.
• As obras e instalacións construídas polo Estado en dito dominio.
• Os portos e instalacións portuarias de titularidade estatal, que se regularán pola súa lexislación específica.

5. Vías Pecuarias

5.1 Normativa e Xestión

• Lei 3/1995 de Vías Pecuarias.
• Son xestionadas polas comunidades autónomas.

A Rede de Camiños Naturais de España é un proxecto iniciado en 1993 polo Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación, que conta con máis de 10.800 km de rutas, incluíndo 1.750 km de Vías Verdes sobre antigas plataformas de ferrocarril. O programa busca promover e valorizar os camiños naturais, reutilizando infraestruturas existentes como vías pecuarias, camiños tradicionais e ferroviarios en desuso, contribuíndo así ao desenvolvemento rural e á conservación do medio ambiente.

Obxectivos principais:

• Garantir o uso público destas infraestruturas, priorizando os grandes eixes interautonómicos.
• Fomentar o turismo sostible, respectuoso co medio ambiente.
• Facilitar o acceso á natureza con fins deportivos, educativos e culturais.
• Promover unha mobilidade sostible con medios de transporte de baixa pegada de carbono.
• Impulsar o desenvolvemento rural, fomentando o emprego e o asentamento da poboación.

Vías Verdes e Pecuarias en España

Vías Verdes: Son antigos trazados ferroviarios rehabilitados para o cicloturismo e sendeirismo, promovidos pola Fundación dos Ferrocarrís Españóis desde 1993. A marca "Vía Verde", rexistrada en 1994, está restrinxida aos itinerarios sobre infraestruturas ferroviarias en desuso.

Vías Pecuarias: Son camiños tradicionais usados para o pastoreo e protexidos desde a Idade Media. Estas rutas, que forman unha extensa rede por toda España, facilitan a transhumancia do gando e son moito máis amplas que a rede ferroviaria.

Regulación das Vías Pecuarias en España

Os itinerarios históricos das vías pecuarias están regulados pola Lei 3/1995, de 23 de decembro, que as considera bens de dominio público das comunidades autónomas, sendo inalienables, imprescritibles e inembargables. Cada comunidade debeu crear a súa propia normativa para resolver cuestións prácticas, cos seguintes obxectivos:

• Regular o uso das vías pecuarias segundo a lexislación estatal.
• Defender a integridade das vías pecuarias mediante a administración das súas potestades.
• Garantir o uso público, tanto para o tránsito gandeiro como para outros usos compatibles.
• Asegurar a conservación das vías e elementos culturais ou ambientais vinculados, mediante medidas de protección e restauración.
• As vías non só son rutas de tránsito, senón tamén camiños de cultura e movemento, capaces de unificar e difundir coñecemento.

5.2 Tipos de Vías Pecuarias

1. Cañadas: Até 75 metros de ancho.
2. Cordeis: Até 37,5 metros.
3. Veredas: Até 20 metros.
4. Coladas: Menos de 20 metros.

5.3 Fins e Usos Compatibles

• Tránsito gandeiro.
• Sendeirismo, cabalgadas e ciclismo.
• Corredores ecolóxicos.

Sendeiros Homologados: As competencias sobre os sendeiros homologados están en mans das Federacións de Deporte de Montaña e Escalada. A Federación Española de Montaña e Escalada (FEDME) é a responsable dos sendeiros de gran percorrido (GR), mentres que as Federacións autonómicas, como a Federación Galega de Montañismo, xestionan os sendeiros de pequeno percorrido (PR) e os locais (SL). As marcas GR®, PR® e SL® están rexistradas legalmente.

Camiños como Bens de Interese Cultural: A Lei 16/1985 do Patrimonio Histórico Español permitiu a declaración de camiños como Bens de Interese Cultural (BIC), e as comunidades autónomas asumiron a súa xestión. En Galicia, a Lei 5/2016 de Patrimonio Cultural dedica o Título VI aos "Camiños de Santiago", mentres que noutras comunidades tamén se poden encontrar vías catalogadas como BIC, como o Camiño da Prata en Castela e León ou o Camino Viejo de Candelaria en Tenerife.

Camiños como monumentos naturais: A Lei 42/2007 do Patrimonio Natural e Biodiversidade recolle, entre outras figuras de protección, os monumentos naturais. Os define como espazos ou elementos da natureza constituídos basicamente por formacións de notoria singularidade, rareza ou beleza que merecen ser obxecto de unha protección especial.

6. Protección do Patrimonio Cultural e Arqueolóxico

6.1 Normativa

• Lei 16/1985 do Patrimonio Histórico Español.

6.2 Bens Inmateriais Protexidos

• Lingua e tradicións orais.
• Coñecementos tradicionais.
• Legado de figuras históricas.

6.3 Bens Inmobles de Interese Cultural

1. Monumentos.
2. Xardíns Históricos.
3. Sitios Históricos.
4. Xacementos Arqueolóxicos.

6.4 Bens Arqueolóxicos e Paleontolóxicos

• Covas con arte rupestre.
• Restos paleolíticos e neolíticos.
• Fósiles e pegadas prehistóricas.

6.5 Orixe e Evolución da Terra

• Procesos xeolóxicos que modelaron a paisaxe.
• Evolución da vida a través dos fósiles.

6.6 Tipos de Actividades Arqueolóxicas

1. Prospección: entendida como a exploración superficial e sistemática sen remoción de terras, tanto terrestre coma subacuática.
2. Sondaxe Arqueolóxica: entendida como calquera toma de mostras en xacementos arqueolóxicos, complementaria da prospección.
3. Escavación Arqueolóxica: entendida como a remoción de terras, no subsolo ou no medio subacuático.
4. Estudo da Arte Rupestre.

O estudo da arte rupestre.

O control arqueolóxico: entendido como a supervisión nun proceso de obras e o establecemento das medidas de conservación.

Prospeccións paleontolóxicas: A prospección refírese ao conxunto de traballos previos á escavación arqueolóxica.

Os tipos de fósiles máis destacables son os seguintes:

• Osos e dentes: son as partes máis duras do organismo e as que mellor perduran no tempo.
• Gastrolitos: son pedras que inxeriran os animais para axudar á dixestión do alimento. É algo bastante común nas aves actuais e no pasado numerosos herbívoros utilizaban tal técnica.
• Ovos e niños: son difíciles de atopar, o máis frecuente son restos da casca e non ovos enteiros.
• Coprolitos: son os excrementos fosilizados e proporcionan información valiosa da alimentación do animal.
• Icnofósiles: son os restos de actividade orgánica indirecta fosilizada nas rocha entre o que se poden incluír os coprolitos e gastrolitos.

6.7 Como Denunciar unha Agresión ao Patrimonio Cultural

• Identificar o ben e documentar os danos.
• Informar as autoridades competentes.
• Presentar denuncia formal.

7. Actuacións na Defensa Demanial

7.1 Procedementos de Control

Apeo e Deslinde no Patrimonio Cultural: As administracións públicas deben xestionar os bens de dominio público mediante os procesos de apeo e deslinde:

• Apeo: Documento que certifica a existencia e características do ben.
• Deslinde: Acto formal para definir os límites da propiedade, baseado no apeo.
• Poñer fitos: Colocación de marcas físicas no terreo para delimitar os límites aprobados.

Autorizacións e Concesións sobre Bens de Dominio Público: As autorizacións ou concesións para o uso dos bens demaniais están reguladas polas lexislacións das administracións competentes. Os usos do dominio público hidráulico e o aproveitamento dos seus bens divídense en:

• Comúns:
• Xenerais: Non requiren autorizacións nin concesión.
• Especiais: Requiren declaración responsable e, tras un prazo fixado, o silencio administrativo é válido. Precisan un canon de utilización.

• Privativos: Adquírese por disposición legal ou concesión administrativa, e require un canon de utilización.

Aproveitamento que impide o uso por terceiros: Precisa autorización administrativa e non se entende concedida por silencio administrativo. Está suxeito a canon de ocupación.

Unha concesión ou autorización outórgalles o dereito de uso e disfrute privativo e temporal dun ben de dominio público, mantendo a súa titularidade na administración competente.

• Denuncias e sancións: Clasificadas en leves, graves e moi graves.

Como denunciar unha agresión ao Patrimonio Cultural?

Comprobar que o ben está catalogado: No Concello, están obrigados a proporcionar unha copia do catálogo de bens do municipio para verificar se o elemento está catalogado como Patrimonio Cultural.

Vías para realizar a denuncia: Se o ben está catalogado e protexido pola Lei de Patrimonio Cultural, existen tres posibles formas de realizar a denuncia:

1. Documentación e redacción da denuncia: Anotar o código do xacemento (que comeza por GA), sacar fotos e describir a agresión e a data en que foi localizada. A denuncia debe entregarse por rexistro, xunto coas fotos e un plano de localización do ben agredido.
2. Chamada ao Seprona (061): Se o ben agredido está no rural, chamar ao Seprona para que acudan ao lugar e levanten un acta con fotografías da agresión. O Seprona remitirá a denuncia á Dirección Xeral de Patrimonio Natural. Se a agresión ocorre no casco urbano, a Policía Local será a encargada de levantar a acta.
3. Recurso contencioso-administrativo: Unha vez esgotada a vía administrativa, pódese presentar un recurso contencioso administrativo para contestar a posible inacción ou resposta insatisfactoria.