Historia del socialismo y el movimiento obrero en el siglo XIX

A sociedade de clases e os movementos sociais. Movementoobreiro e proxecto socialista

Aínda que socialismo e movemento obreiro adoitan explicarse conxuntamente, convén diferenciar que teñen unha orixe e historia diferentes (o socialismo é pensamento político e o movemento obreiro, un movemento social). Porén, si existe un punto de encontro marcado en 1848 coa publicación do Manifesto Comunista de Marx e Engels; a partir do que a clase obreira conta cunha oferta ideolóxica dirixida directamente a eles (dicirlle á clase obreira que eles son os encargados de cambiar o mundo e convertela en referente, polo que os movementos obreiros e o socialismo farán seu este discurso). Aínda así, temos que ter en conta que existen unha serie de socialismos non obreiristas (non teñen como referente social á clase obreira, como o caso de Platón ou o de Fidel Castro, que non tivo no centro aos obreiros porque Cuba non ten unha masa obreira suficiente para cimentar nela a transformación social; mentres que no caso de Platón é incluso previo á propia existencia da clase obreira). Por outra parte, loitas obreiras non socialistas. (o luddismo ou o sindicalismo católico, oficiado pola Igrexa e que non ten que ver co marxismo). Ademais, se entendemos por socialismo poñer no primeiro plano a preocupación polas desigualdades e o intento de corrixilas, son moitos os que pensaron nesta liña; pero o desenvolvemento industrial do XIX vai converter á clase obreira no mellor e máis terrible exemploda desigualdade e, por tanto, quen se preocupe da desigualdade terá que centrarse nas súas principais vítimas, a clase obreira (de aí que Marx se poña a traballar en torno a mesma, para mellorar as súas condicións e transformar a sociedade coa crítica do capitalismo).

O pensamento socialista: dos precursores ao socialismo científico

Máis alá de precursores como Platón ou a Utopía de Tomás Moro, o inicio do noso camiño está en Babeuf, que elaborou as súas ideas nunha Francia preindustrial, polo que non fala da clase obreira que non existía como tal e defende na súa época (crise de produción agraria, fame, miseria...) un igualitarismo ou socialismo agrario que se resume en “a terra non é de ninguén, os seus froitos son de todos”. Ademais de ser o primeiro formulador contemporáneo dunha idea igualitaria, tamén foi dos primeiros en falar das formas de actuar: dado que as resistencias a esta proposta son tan poderosas, o que hai que facer é un complot revolucionario (asaltar as esferas de poder) por un número moi reducido de revolucionarios moi comprometidos; mentres que, acadado o poder, a única forma de exercelo era mediante unha destacada ditadura. Este pensador foi decapitado na Guillotina e as súas ideas foron esquecidas, pero as súas aportacións á historia do socialismo son moi importantes pese a ser indirectas: é o caso da idea do complot (Lenin pensa no mesmo cando planifica a revolución bolchevique, descabezando a cúpula do poder sen preocuparse polo control do extenso territorio; o esencial é ir ao poder central e despois, pouco a pouco, ir construíndo unha ditadura como a de Babeuf).

A partir da obra de Babeuf (primeiro comunista contemporáneo), empezan a aparecer escritos que acaban conformando tres xeracións de pensadores agrupados como asociacionistas e máis coñecidos como socialistas utópicos

denominados así pexorativamente por Engels porque, por moi boas que foran as súas intencións, as súas ideas non tiñan posibilidades prácticas de facerse real. Conforman un grupo peculiar que comparte a toma de conciencia das novas desigualdades propiciadas polo avance de industrialización e liberalismo. O primeiro deles era Saint-Simon (1760-1825), conde ilustrado que viviu a Revolución Industrial e pensaba que a historia era unha sucesión de etapas orgánicas (sen grandes conflitos, contradicións entre realidade e mundo do pensamento, na que todo vai ben...) e críticas (contradicións, época de caos na que é necesario pensar na transformación). El consideraba que vivía nunha destas últimas e tiña que deseñar unha transformación para o futuro.

Así mesmo, entendía a sociedade como dividida en clases ociosas (viven do traballo dos demais) e industriais (xente que traballa e vive dos salarios); ante o que a súa proposta era “administrar” as cousas (non é necesario un goberno como tal, senón unicamente ocuparse da distribución da riqueza: incrementala para despois repartir a mesma). Isto conséguese mediante dúas fases: a creación da riqueza sería levada a cabo por burguesía, únicos capaces de incrementar a riqueza porque son os que saben como facelo; mentres que a distribución sería levada a cabo porque Saint-Simon confía nunha especie de tecnocracia autoritaria rexida por unha ética cristiá sen dogmas relixiosos (é dicir, pensar que todas as persoas son inherentemente boas). Este autor tivo bastantes seguidores no XIX, pero en moitas ocasións foron instrumentos da burguesía que viviron estancados na primeira etapa (creaban riqueza, pero non eran capaces de repartila).

O segundo pensador a citar é Charles Fourier (1772-1837), empregado de comercio que nos seus escritos centra mellor as súas críticas, como a da “civilización capitalista”, que posibilita unha anarquía económica (no mundo competitivo das novas producións) e a existencia dun gran parasitismo social identificado na posesión de capital (os seus propietarios viven a costa do traballo dos demais). A partir de aquí desenvolve unha crítica da propiedade privada e o individualismo (abre unha competencia ou loita entre as persoas por diversos motivos, como as cotas de mercado). Por último, identifica o Estado cun instrumento en mans dos parasitos e poderosos ao servizo do propio sistema capitalista. Ante isto, a súa proposta son os falansterios, unidades de produción e convivencia nas que vivirían harmonicamente miles de persoas en lugares con talleres, casas, escolas...; rodeado de terras de cultivo para a produción de alimentos. Fourier detalla xornadas de traballo e modelos de convivencia para evitar a alienación dos habitantes e pensaba que, como se viviría de forma harmónica e se produciría o suficiente, poderían ser o modelo a seguir e reproducirse ata facer innecesario o poder político e inviable o sistema capitalista. Por tanto, Fourier elabora unha análise bastante atinada, pero cunha proposta de cambio incapaz de alterar o sistema.

A continuación, Étienne Cabet (1788-1856), avogado que se autodefine como comunista e defende, a diferencia do anterior, o papel do Estado como transformador da sociedade, se ben nunca aclara como se pode levar isto a cabo; mentres que coincide na defensa da abolición da propiedade privada e a defensa do reparto equitativo da riqueza producida. Como os anteriores, confía na educación e móstrase contrario á violencia: escribe Viaxe a Icaria (1839), na que deseña unha sociedade ideal (organizada en comunas autosuficientes) e promove algunhas destas experiencias comunitarias en Texas no 1848. Un dos aspectos máis relevantes deste autor é que será dos primeiros socialistas utópicos en conectar co movemento obreiro, entre o que terá seguidores que conformarán os círculos cabetistas (non porque Cabet considere interlocutor á clase obreira, pero si se da o caso contrario: moitos obreiros vense seducidos polas propostas igualitarias de Cabet e terán influencia nos sucesos revolucionarios de 1848).

Sen dúbida, o país no que o socialismo utópico ten mellores representantes é Francia (pola súa tradición revolucionaria), pero un destacado inglés é Robert Owen (1771-1858), que pasou de ser empresario de éxito a reformador social e organizador sindical

. Aporta unha idea esencial no socialismo, que Marx dotará dunha nova dimensión filosófica: o medio determina ao ser humano (atenta contra a ilusión liberal de que, as persoas ao nacer libres e iguais, poderán desenvolverse na sociedade conforme aos seus méritos, capacidades e intelixencia). Para Owen, en cambio, o medio (contexto socioeconómico, familiar...) é un determinante das posibilidades individuais de cada un. Tamén vai caracterizar o individualismo como defecto e problema (corrupción do espírito humano), defendendo no seu lugar as “virtudes da cooperación”; así como rexeitará a violencia e advertirá contra o odio entre clases (os pobres non deben odiar aos ricos, tamén vítimas da enfermidade do individualismo), dedicándose a promover “aldeas de cooperación” (entidades colectivistas, se ben con algúns matices de carácter contable xa que Owen coñece como funciona o sistema capitalista e deseña as comunidades con precaucións neste sentido).

Unha delas é New Harmony, en Indiana, que rematará fracasando. Sobre Louis Blanc (1811-1882), de novo en Francia, era un xornalista e activista político que participou na “campaña dos banquetes” (preparación da revolución de febreiro de 1848), o que lle permitiu ser ministro do goberno dende marzo. Blanc forma parte do grupo de socialistas que, durante o XIX, confían no papel da democracia como vía para o igualitarismo (se lle dá participación a todos e a maioría son pobres, a clase baixa tomará o poder e defenderá os intereses dos desfavorecidos). Dende o goberno, pon en marcha a iniciativa dos chamados talleres nacionais (ou sociais): fábricas de promoción pública nas que se producirían todo tipo de cousas, con salarios iguais para todos os traballadores independentemente da cualificación e que poderían competir vantaxosamente para a industria privada ao non ter que producir beneficios para enriquecer a ninguén e pudendo no seu lugar reinvestirse para a posta en marcha de novos talleres. Non se pode valorar a súa eficiencia porque Francia involucionou rapidamente ao Segundo Imperio e se pecharon os talleres ao ser acusados de constituír focos de radicalismo. O blancismo foi unha das correntes máis importantes dentro dos futuros socialistas, así como os seguidores do último pensador:

Auguste Blanqui (1805-1881) era fillo dun deputado xirondino e irmán dun economista liberal

cuxas análises da sociedade volven a un certo simplismo (unha minoría de acomodados opulentos fronte a unha maioría de clases populares e ignorantes, porque así o motivaban os acomodados). Insiste en que esta confrontación é orixinada pola propiedade privada e, como novidade, ofrece unha solución revolucionaria que pasa por conquistar o poder e establecer posteriormente unha ditadura (pero non aclara como se fai a revolución, por parte de quen, baixo que condicións, para que exercería o poder na posterior ditadura...). Aínda así, o blanquismo será unha importante corrente no socialismo francés e na I Internacional.

En resumo, en xeral atopamos no socialismo utópico críticas atinadas ao liberalismo capitalista como xerador das desigualdades

(produto dun pensamento racional e crítico), pero tamén unha excesiva confianza na capacidade transformadora da ética ou a moral e a carencia de propostas alternativas viables (de aí que fosen denominados como “utópicos” por Engels).

Así, a intención de superar a utopía e levar a cabo un proxecto viable esixía da ciencia, o que explica o socialismo científico (se ben o resultado non deixa de ser unha ideoloxía ou proxecto político): o seu obxectivo é que sexa a ciencia e non a ética a base da transformación social para a construción dunha sociedade igualitaria; superando así a utopía. Será a doutrina socialista máis influínte e un gran referente político e social no mundo contemporáneo, o que se entende nun sentido positivo (é un proxecto que provocou unha división do mundo en dous: un bloque capitalista e outro socialista tras a II GM pola súa gran cantidade de seguidores e conformación de réximes políticos), pero tamén nun sentido negativo (a análise que Marx fai do capitalismo será tomada polo propio sistema para corrixir determinados rumbos). Ademais, resultou capazde conectar a mediados do XIX coa claseobreira e será eixo fundamental deste movemento (vaise dirixir directamente a eles e outorgarllesa estes proletariados a misión de cambiar o mundo).

Os seus dous creadores foron Karl Marx (1818-1883) e Friedrich Engels (1820-1895) e tratoude ser unha nova concepción do mundo e da historia, científica (empregan o método científicopara o estudo da economía, os procesos de evolución...) e materialista. Así mesmo, a súavontade crítica de transformación social leva a que se vinculen estreitamente teoría e praxe (Marxnon se concibe como filósofo, senón que outorga instrumentos para o cambio, o que os diferenciados autores anteriores). En canto á importancia da relación Marx-Engels, o segundo era unexcelente coñecedor da economía británica e serviu como “titor” da crítica económica na que oprimeiro fundamenta o seu rexeitamento do capitalismo; ademais de que funcionou case comomecenas (Marx sobreviviu grazas ás facilidades económicas que lle deu Engels). En canto aopensamento marxiano, conta con tres fontes:

Son a dialéctica hegeliana, a economía liberal inglesa (profundar no estudo crítico dofuncionamento da economía da época é imprescindible para desenvolver unha crítica quepretenda acabar con este sistema de produción) e a tradición revolucionaria francesa (Marx tiñacomo obxectivo final elaborar un proceso revolucionario, polo que debía coñecer como funcionanas mesmas, as súas evolucións, en que derivan...; e por iso estuda a Revolución Francesa e semantén atento ás que se producen nos anos de 1830 e 1848). Con isto, escribirá as súas dúasobras fundamentais: oManifesto Comunista(1848) eO Capital(1867): obra culminante de Marx,se ben moitos elementos interesantes xa aparecen nas previas. Todos os seus estudos iránenfocados a que o avance cara unha sociedade comunista é un proceso inevitable dadas ascontradicións do sistema capitalista, que rematará caendo e dará paso ao protagonismo doproletariado (que debe conquistar o poder político e exercelo mediante unha ditadura, únicomedio para vencer as resistencias das antigas clases dominantes). O seu triunfo creará asociedade comunista (sen clases) e suporá a liberación de toda a humanidade (así, o obxectivonon consiste en substituír unha clase dominante por outra, senón en eliminar as clases).

Por tanto, toda a súa obra se encamiñará a explicar como e por que se desenvolve todo isto atachegar ao “final da historia” (as transformacións históricas móvense cun único motor, a loitade clases). Por tanto, o primeiro que fará Marx é criticar o capitalismo, analizando as súascontradicións para a partir delas fundamentar cientificamente a súacaída. Segundo Marx, o sistema capitalista funciona por unhapersoa (o capitalista) que posúe o capital (diñeiro) e pon en marcha a circulación do mesmo nabusca dun beneficio (o seu incremento, forma de premiar a quen comete un risco);pois o capitalismo precisa do crecemento económico para sobrevivir e é totalmente incompatibleco estancamento e moito máis coa recensión (nas economías anteriores non era algo tan terribleporque non tiñan este fundamento de que quen inviste precisa gañar máis). Para poñer enmarcha a circulación do capital, o capitalista inviste nun proceso produtivo, ao que despois seincorpora traballo (en opinión de Marx, este traballo é o único capaz de producir a plusvalía: unplus valor que se obtén do feito de que o traballo consiste no único medio de produción que podeser remunerado por debaixo do valor real que aporta ao proceso produtivo, obténdose aquí estadiferenza de valor que constitúe a plusvalía, “apropiada” polo empresario). Para Marx, oincremento de capital procede case exclusivamente da plusvalía que non se paga ao traballador(é dicir, do beneficio do capitalista que inviste).

Ademais, este sistema presenta unha condición que o fai diferente a outros sistemas económicosprevios: a súa necesidade de expansión continua. Para lograr que os beneficios se expandansistematicamente, hai que presionar para lograr un incremento da produtividade; o que se podelograr por unha parte agudizando a tensión social (que laboren máis horas polo mesmo salarioou as mesmas, por menos), ou ben, se pode conseguir investindo constantemente en innovación(mellor maquinaria que axilice a produción, p.e., o que require un esforzo económico). Isto últimodiminúe os beneficios en primeira instancia (unha parte debe destinarse a manterse actualizadoen termos técnicos); o que se produce nun contexto en que a loita polo mercado constitúe a baseda economía (un dos seus fundamentos é a competencia entre empresas do mesmo sector). Apropia competencia produce dous efectos, por unha parte concentra capital (as empresas máiscapaces conseguirán máis cotas de mercado e as demais entrarán na ruína, quedando o capitalen cada vez menos empresas, que van progresivamente aumentando a súa presenza nomercado); e, por outra, diminúe os beneficios (baixar os prezos para ser competitivo). Así, Marxestablece as contradicións do capitalismo: a conclusión é clara, ou ben optas por agudizar aloita de clases ou ben por chegar a un inestable equilibrio para manter as empresas.

Por outra parte, Marx vaise fixar na dicotomía entre a apropiación privada dos medios deprodución e o carácter social da produción en si mesma e o seu consumo: quen produce econsume é a sociedade, pero os medios de produción son de carácter totalmente privado.

 Ademais, dende un punto de vista social, Marx observa que este mercado libre, competitivo econ concentración de capital produce unha oligarquización (cada vez haberá menos donos demedios de produción, cada vez máis grandes: conversión dos propietarios nunha elite que se vaifacendo máis minoritaria e poderosa). No outro extremo, vaise dar un crecemento do proletariado(os traballadores son cada vez máis, conducindo a unha pauperización dosobreiros, o que xerará as condicións necesarias para agudizar as loitas de clase, punto dende oque se desencadeará a revolución pola inmensa masa dos empobrecidos ante unha eliteminoritaria que conta con todo o aparato do Estado e o exército, pero é insignificante no social).

Iso si, debemos precisar que Marx analiza o capitalismo do seu tempo (o industrial, non así ofinanceiro do XXI) e que este sistema tivo a intelixencia de reaccionar contra algunha crítica(ademais de que os propios marxistas posteriores afirmarán que na realidade o empobrecementodos obreiros non era tan acusado e cada vez había máis clase media e traballadores con mellornivel económico; chegando incluso Engels a falar da “aristocracia obreira”). Así, o capitalismobuscará outras fórmulas expansivas que lle permitan evitar esta cuestión, como foi sobre todo oimperialismo (trasladar as taxas de explotación ás colonias e diminuír a presión exercida nostraballadores europeos). Por tanto, realmente, este proceso de agudización de loita de clasesnon foi así; o que non quita valor á análise de Marx.

Como consecuencia da revolución (choque entre inmensa maioría pobre e unha elite de granriqueza), o proletariado conquistaría o poder do Estado e os seus aparatos legais se empregaríanpara instaurar unha ditadura cuxo obxectivo sería a abolición da propiedade privada para asíeliminar as clases. A economía competitiva que precisa continua expansión sería substituída porunha economía planificada na que a sociedade produce o necesario para a supervivencia edesaparecen as contradicións propias do capitalismo. Unha vez a ditadura cumpre as súasfuncións, alcánzase a sociedade sen clases, é dicir, a sociedade comunista (se ben Marx nona define, pero seguramente isto non significaría que todos serían iguais en termos económicos,senón que non existirían clases definidas na estrutura social). Finalmente, o Estado, que sempreé un instrumento para oprimir e das clases dominantes, podería desaparecer (non é necesario)e unicamente existirían unha serie de medios administrativos, pero non poderes políticos.

Interesa coñecer a concepción materialista que Marx tiña da historia, aínda útil para entendercertos procesos; que parte da importancia das condicións materiais(de xeito semellante ás ideas de Owen): é a existencia social dos homes o que condiciona a súaconciencia, de aí que confíe na conciencia de clase dos proletarios en relación ás súascondicións de vida; o que conducirá á loita de clases (motor da historia) que levará finalmente árevolución do proletariado. Sobre esta base fundamenta a súa concepción: o que nós coñecemoscomo sistema, Marx o vai denominar modo de produción (conxunto de “infraestrutura” ourealidades materiais/tanxibles vinculadas á produción e outras que considera “superestrutura”,de carácter legal, ideolóxico, cultural e/ou xurídico que lexitiman a realidade política). Así, Marxvai concibir a historia como sucesión de modos de produción, porque a expansión de cada undestes provoca unha agudización da loita de clases ata que se deseñan novas relacións deprodución e se orixina un novo modo de produción.

Marx identifica os seguintes modos de produción: na Idade Antiga, o MP escravista (entra encrise coa caída do Imperio Romano, contexto no que os escravos eran un ben moi valioso e difícilde obter, se ben tamén os dota da capacidade de derrotar ao Imperio cando os bárbaros,chamados a converterse en escravos, penetran no Imperio e producen a súa caída); seguido doMP feudal e despois o capitalista (a transición entre estes é protagonizada pola burguesía, quecrece a nivel económico de man do desenvolvemento das cidades e o comercio, pero nonencaixa no sistema social do momento, ata ser capaz de derrotar o modo de produción) e, porúltimo, o MP comunista (pasará o mesmo, sendo agora a clase obreira a protagonista do cambio).

Para Marx, a chegada do MP comunista será a “fin da Historia” porque suporá a eliminacióndas clases en si mesmas e non se tratará de converter á clase obreira na nova dominante; defeito que este modo de produción será definitivo.

Para rematar co repaso da evolución do pensamento socialista no XIX, cómpre facer referenciaao anarquismo, que algúns autores sitúan fóra deste tema por ter unha especificidade propia,pero que se axusta á nosa visión xenérica do socialismo como corrente que prima a igualdade epon o foco nas desigualdades. Por tanto, debemos recoñecer a súa importancia e autonomía (oque comparte con calquera outra corrente socialista é o obxectivo final: construír unha sociedadeigualitaria sen grandes diferenzas económicas entre as persoas nin clases; o que permiteintegralo dentro do pensamento socialista pese a contar con outros elementos que nos falan dasdiferenzas co socialismo, concretamente o científico). De feito, na Primeira Internacional, seránas hostilidades entre anarquistas e marxistas o que determinará o seu fracaso.

Respecto á súa importancia, falar da súa presenza en ámbitos sindicais: nas mobilizaciónsobreiras, o anarcosindicalismo ocupa un lugar clave. Unha primeira característica común é ahostilidade fronte ao Estado (o anarquismo é contrario a todo poder político, polo que non formanpartidos, compiten en eleccións nin se integran nas institucións, salvo durante a Guerra CivilEspañola pola súa excepcionalidade). Por tanto, non é un movemento político e de aí que secentre nas organizacións sindicais (pola desconfianza da acción política). Un dos momentos nosque se poñen máis de relevo as diferenzas co marxismo será na AIT coa disputa entre Marx eBakunin (insoportabilidade mutua). O obxectivo, como dixemos, compártese con outrastendencias socialistas e consiste nunha sociedade igualitaria.

Empezando por Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865): fillo dun artesán cuxo pensamento sesintetiza na súa obraQue é a propiedade?(1840), segundo a cal a propiedade é un roubo candopermite vivir sen traballar (é dicir, cando lle permite sobrevivir coa explotación do traballo doutro);se ben Proudhon salva a pequena propiedade traballada polos propios propietarios (pequenostalleres ou terras de campesiños, p.e.). Ademais, formula a oposición ásinstitucións que alienan aos individuos e os educan na subordinación, para ser explotados (inclúeo Estado, os exércitos, a Igrexa...), o que se integrará plenamente no patrimonio ideolóxicoanarquista. Tamén aparece claramente en Proudhon a condena da violencia eda acción política; ante o que o medio que serviría para a transformación social sería claramentea educación (para el fundamental, transformación de abaixo a arriba). En resumo, Proudhonoferta unha serie de ideas fundamentais que constitúen a base do anarquismo.

O segundo gran pensador é Mijail Bakunin (1814-1876), que insiste nalgunhas das ideas deProudhon (importancia da educación), pero ademais radicaliza a condena de toda propiedadeprivada (xa non salva a pequena propiedade como facía Proudhon, pois Bakunin fala tamén daperversión das herdanzas, p.e.). Así mesmo, ofrece unha idea de liberdade na que esta éexaltada de forma vigorosa: enxalza a liberdade individual, pero non no sentido individualista dosliberais (pois el non pode ser libre ata que todos os demais tamén o sexan). Para Bakunin, sonsinónimos goberno e explotación (por iso discutirá a idea da ditadura do proletariado) e insistenas institucións como exército, Estado e Igrexa como instrumentos da clase dominante; ademaisde que comparte a idea social da libre federación de comunas.

Sobre a importancia do anarcosindicalismo, cobra relevancia ao non crer na participación eacción política. Baixo este punto de vista, aínda que o anarcosindicalismo ten bastante presenzanalgunhas rexións industriais, tivo maior capacidade de influencia en sociedades agrarias congran polarización social entre grandes terratenentes e xornaleiros sen terras (como Andalucía ouo sur de Italia). Por outra parte, en canto ás indefinicións do anarquismo, de novo renuncia aocarácter científico de Marx ao non haber ningún suxeito transformador, así como a vontade antiviolenta tan presente nos escritos.

Fronte a isto, a práctica máis visible do sindicalismo foi a propaganda pola acción (sabotaxes,bombas, asasinatos...), é dicir, terrorismo; o que contradí o anterior.

O movemento obreiro: dos inicios ao internacionalismo -->As primeiras manifestacións da existencia dunha clase obreira as atopamos en Inglaterra (GB)e a relevancia do seu estudo ten que ver con que marca fases que despois son repetidas nospaíses que experimentan a industrialización de forma máis tardía. A primeira forma primitiva naque observamos algo parecido a mobilización obreira é a confluencia inicial entre artesáns eobreiros, o que se traduce na actividade das chamadas sociedades de axuda mutua (son ossectores nos que primeiro impacta o inicio da industrialización e a competencia que xorde damesma). Así, estes grupos coinciden e únense non aínda para defender os seus intereses, senónpara ter capacidade de socorrerse mutuamente (facer colectas e recadar fondos para facer frontea situacións de accidentes, p.e.), o que despois se repetirá noutros países. Entre 1799 e 1800,en GB lexíslase para prohibir as asociacións corporativas en defensa dos intereses económicosou de oficio, medida típica xa vista nos inicios do liberalismo e que en GB pasa polasCombinationLaws, abrindo unha época de ilegalidade (non poden funcionar sendo recoñecidas como talesningunha asociación defensora dos intereses profesionais).

Estas medidas prohibitivas afectan tanto a obreiros como a empresarios (patronais), iso si, cunimpacto diferente (a medida que se engrosa o número de obreiros nunha cidade, resulta difícilorganizarse á marxe da lei; mentres que os burgueses eran menos, se coñecían, podían influírno poder político e reunirse nas súas casas sen tanto problema). Desta imposibilidade de crearorganizacións legais vai nacer un dos movementos máis particulares: o luddismo, actitude derebelión contra as máquinas (destrozalas, acosar a empresarios...). O nome procede da figurade Ned Ludd (personaxe real ou lendario que era traballador nunha fábrica de medias e foi oprimeiro en atacar ás maquinas, símbolos da alienación que provocaba o traballo repetitivo emecánico segundo o que os obreiros eran escravos das máquinas). Tivo o seu apoxeo enInglaterra entre 1811 e 1817 e dende entón tivo presenza en todos os países: mobilización obreira inmadura, destrutiva e incapaz de ofrecer alternativas. No caso de Inglaterra, tivo que facer fronte a unha represión dura e sistemática pologoberno, que empregou as forzas policiais, o aparato xudicial e ata o propio exército. Cabemencionar tamén ao capitán Swing (igual que Ned Ludd, pero no mundo agrario).

En 1825, ten lugar a abolición das leis antiasociación: o comercio marítimo reactívase tras aderrota de Napoleón, a industrialización madura seriamente e o goberno británico abre a opciónde que volva a haber asociacións sindicais ou empresariais, iniciándose así o sindicalismo enGran Bretaña (os sindicatos serán asTrade Unions). Este sindicalismo británico tamén ilustra asfases polas que pasa unha organización deste tipo: corporativas (de oficio) como primeira faseata chegar a constituírse en sindicatos de clase propiamente ditos. Os primeiros agrúpansesempre nun nivel local e corresponden a traballadores dun mesmo oficio (fiadores e tecedoresde algodón sindicalízanse por separado), polo que estas organizacións non poden superar asbarreiras e, en ocasións, poden chegar a entrar en conflito entre elas (se unha fai unha folga,pode deixar sen materia ao seguinte proceso da cadea produtivo). Isto é así porque non estáaberta a posibilidade de ir máis alá do propio oficio e atender ás relacións empresario-traballador(visión máis global que, cando se alcance, se chegará aos sindicatos de clase, que enfocarán assúas estratexias na relación patrono-obreiro por encima das diferenzas de oficio, polo queestarán dotadas de maior fortaleza interna e capacidade negociadora).

Esta transición foi especialmente rápida en GB: en 1830 (5 anos trasa legalización), John Doherty (seguidor de Owen), funda a Asociación Nacional de Oficios Unidospara a Protección do Traballo (amosa a unión de todos os oficios e unha vocación nacional).

Por outra banda, catro anos despois, Owen funda a Gran Unión Nacional Consolidada (primeirosindicato de gran predicamento en GB). Este sindicalismo británico, non obstante, conseguirápoucos éxitos iniciais porque as primeiras xeracións de obreiros eran analfabetas e existíandificultades para organizarse en mobilizacións importantes; fronte ás organizacións patronaismaiores en número, cultura, poder político e cartos; de forma que a represión política sempre foidirixida ao lado das asociacións de obreiros.

A partir de aquí, o cartismo, primeira conexión entre movemento obreiro e loita política: recibe oseu nome da denominadaCarta do Poboredactada en 1838 para presentala á Cámara dosComúns (a súa orixe non provén do movemento obreiro, senón da pequena burguesía tras areforma electoral de 1832 que deixou moitos insatisfeitos). Inclúese no movemento obreiroporque moitas das súas organizacións vanse unir a ela e facer campañas para conseguirsinaturas para esta carta, na que se pedía o sufraxio universal masculino e segredo, a elixibilidade dos non propietarios e a remuneración da actividade política; é dicir, democracia (asío cartismo forma parte da confianza neste sistema político para transformar a sociedade e actuaren beneficio de todos). O cartismo foi un movemento moi vigoroso (primeiro masivo na GB doXIX e, aínda hoxe, a mobilización máis importante da súa historia, pero sen conseguir éxitos trasdez anos de loita porque o goberno non aceptou ningunha reforma electoral ata a década de1960 e o cartismo rematou esvaecéndose, pero sen dubidar da súa capacidade mobilizadora,logrando reunir máis de catro millóns de sinaturas á altura de inicios dos 40). A última granmanifestación cartista tivo lugar no ano 1848.

Este fracaso vai facer que o movemento obreiro británico se incline de forma case definitiva aosindicalismo, que se retoma con máis ganas (centrándose exclusivamente nos problemassociolaborais). Isto explica a pouca presenza do socialismo en termos relativos, pero a cambiodunha crecente efectividade sociolaboral (o movemento obreiro británico, centrado na acciónsindical e relegando a política a segundo plano, logrará gran eficiencia: será o mellor organizadoen termos sindicais e o que maís conseguirá melloras laborais e salariais). Esta dinámica vaisemanter ata que en 1900 apareza o embrión do Partido Laborista de 1905 (é o LabourRepresentation Commitee). Dito partido supón a volta á conexión coa política, pero case 60 anosdespois e vinculado á rama socialdemócrata (ruptura entre o socialismo revolucionario fiel aosideais de Marx e o socialismo reformista que renuncia á revolución e opta por vías de caráctermáis democrático). Co tempo, xa no período entreguerras, o partido conseguirá cada vez maiorpresenza parlamentaria e será capaz de poñer en crise o bipartidismo británico.

Como dixemos, estes pasos de evolución son os mesmos que se observan no resto de países:se GB representa o sindicalismo capaz de madurar, ser eficiente e organizarse politicamente; noextremo oposto podemos botar unha mirada á situación de Rusia (despegue industrial moi tardío,non ata a década de 1890 e sistema político anclado no Antigo Réxime sen grandes crisessistémicas nin cambios máis alá da abolición da servidume en 1867, que levaba sen existir enEuropa dende a Idade Media). Así, o movemento obreiro ruso é tardío, de escasa entidade e enclandestinidade permanente. No medio, outros moitos países como pode ser o caso de Francia,con excesiva fragmentación do movemento ata a creación da CGT en 1895 (de orientaciónmarxista, aínda a día de hoxe a principal organización sindical francesa). En Alemaña, taménunha industrialización tardía e un exemplo da hexemonía do sindicalismo socialista, que se veráacompañado de sindicalismo de filiación católica tras 1891, representado poloRerum Novarumde León XIII e presentetamén en Austria. En xeral, existen enormes distancias e o movemento obreiro enfróntase amoitos atrancos no XIX (estruturas políticas hostiles, boa organización patronal, disensiónsinternas...); pero acada unha importante capacidade de mobilización e algún triunfo significativoen sectores moi concretos. A partir de aquí, a maduración do movemento obreiro vaise expresara partir da confluencia co socialismo e vai ter a súa maior manifestación no internacionalismo.

Cabe precisar que este internacionalismo non ten que ver cunha organización pluriestatal ninrecibe este nome pola participación de líderes obreiros de moitos países, senón que obedece áprofesión de fe (a súa vocación internacionalista, crer na supremacía dos vínculos de clase, queson superiores aos de carácter nacional). Así, a conciencia de clase queda porriba dos vínculos nacionais. Sobre estas bases, a AIT (Asociación Internacional de Traballadoresou Primeira Internacional) aparece en Londres en 1864 despois de contactos entre líderessindicais ingleses e outros exiliados na cidade (GB era un réxime político liberal, máis acolledorque o resto de Europa). Inicialmente, haberá neste grupo maioría proudhoniana (anarquista),mentres que os seguidores de Marx son una minoría (pero pronto irán acadando unha influenciacrecente e un lugar preeminente, sobre todo porque a Marx se lle vai encargar a redacción dosestatutos da AIT, nos que plasma a súa concepción). As ideas principais son: o obxectivo daAIT é evidentemente a emancipación da clase traballadora, o Consello Xeral concíbese comoórgano central de dirección (Marx aposta por unha especie de cúpula dirixente capaz de dirixir otraballo e as estratexias dos centos de organizacións integradas na AIT), a AIT proclámasepartido internacional da clase traballadora (carácter político ademais de sindical) e apostandopola creación de organizacións obreiras de ámbito nacional (o capitalismo traspasa fronteiras easí debe facer o movemento obreiro, pero a loita política ha de encadrarse en marcos nacionais).

En 1868, Bakunin ingresa na AIT e comezan as disputas con Marx (e os seus seguidores:marxistas e anarquistas), as cales xiran en torno a varios asuntos e estalan definitivamente apropósito dos sucesos de 1871 coa Comuna de París (mobilización popular que segue dinámicasda denominada “tradición revolucionaria francesa” e debida á derrota de Francia contra Prusiana guerra que culmina a unificación alemá e iniciou en Francia o espírito revanchista). Nestecontexto, a insurrección é capaz de expulsar ao goberno do país e ao municipal da cidade e, deforma asemblearia, empezan a aparecer medidas revolucionarias que poñen en cuestión a ordeestablecida. En maio, o exército vencedor alemán pecha París epermite a reorganización do exército francés para esmagar a Comuna baixo a súa supervisión.

Marx e Bakunin farán análises moi diferentes deste acontecemento: para Marx, é o primeirointento de tomar o poder pola clase obreira (facendo posible a ditadura do proletariado), mentresque para o segundo é un exemplo de como se elimina o poder e a sociedade se organizalibremente (nin marxistas nin anarquistas promoveron a Comuna, que obedece a mobilizaciónspopulares espontáneas, pero as acusacións que se cruzan enrarecen a situación na AIT). Seregresamos á Internacional, o acontecido na Comuna conducirá claramente á crise final e aruptura definitiva entre marxistas e anarquistas, con dous asuntos fundamentais de debate. Oprimeiro destes sería a estrutura interna da AIT (para Bakunin, era inaceptable a estruturacentralista e case ditatorial que Marx quería establecer co poder do Consello Xeral, acusandoBakunin a Marx de autoritario: para Bakunin era un mero foro de coñecemento mutuo e algúnelemento de coordinación, pero non máis alá). En segundo lugar, a participación e loita política,pois os estatutos da AIT querían promover a creación de partidos políticos nos ámbitos nacionais,o que claramente foi rexeitado por Bakunin (calquera ditadura, aínda exercida en nome da claseobreira, era represión e tendía a perpetuarse). É dicir, son posturas irreconciliables.

A situación precipitouse e Marx aproveitou o Congreso en A Haia de 1872 (maioría socialista),para expulsar aos anarquistas da AIT. A partir desta escisión, Bakunin vai fundar pola súa partea chamada Internacional Antiautoritaria e, moi debilitada, a AIT predominantemente marxistatraslada a súa vida en Nueva York, onde levará unha vida moi lánguida ata que desaparece no1876 (se ben non hai acta de disolución, simplemente deixa de estar activa). Xusto o mesmo anomorrerá Bakunin e a súa Internacional Antiautoritaria tampouco chegará a máis (alcánzase así opunto final da Primeira Internacional).

En canto a un balance final, valorar a capacidade de mobilización que a AIT tivo a nivelinternacional (centos de pequenas organizacións sindicais e ata agrupacións a nivel estatal comoo Consello Federal de España) e que rapidamente se converteu nun inimigo a bater polosprincipais gobernos. Non obstante, a AIT non foi capaz de superar as súas disidencias internas,o que remite a un dos problemas crónicos das esquerdas (incapacidade de entenderse).

En 1876, podemos dar a Internacional por desaparecida e haberá que agardar ata 1889 paraque, con motivo da conmemoración do centenario da Revolución, se celebre unha ExposiciónUniversal en París e dous congresos socialistas dos que naceu a idea de refundar e retomar aInternacional. Paraentender como se pon en marcha a nova Internacional, temos que ter en conta unha serie denovidades: en primeiro lugar, a composición da clase traballadora(abundan os perfís profesionais e laborais medios, que conforman as clases medias que sesenten traballadoras pero con diferenzas de todo tipo con respecto aos obreiros; é dicir, é unhaclase máis diversa, mellor formada e con certa tradición). En segundo lugar, ter en conta aexistencia de Partidos Socialistas (fundáronse no lapso entre unha e outra Internacionalde carácter estatal como o PSOE en 1879), algúns deles acompañados dunsindicato afín (como a UXT, creada en 1888). Estes serán os que conformen a Internacional (xanon son pequenas cédulas, senón grandes partidos e sindicatos de maior ámbito).

Por outra parte, considerar os problemas e fracaso da I Internacional, corrixindo algunhas cuestións de estrutura para acabar coas disensións (non hai anarquistas e se profesa ideoloxía marxista para dotar de maior solidez e coherencia). Así mesmo, a estrutura non será tan excesivamente centralista, senón unha federación de partidos socialistas que conservan a súa autonomía; ao mesmo tempo que se tratará de separar ámbitos segundo o contexto, mediante a posta en marcha de institucións especializadas dentro da Internacional encargadas de asuntos moi concretos: o Parlamento Internacional do Traballo (coordina aspectos do mundo sindical e laboral) e o Buró Socialista Internacional (misión máis ben política, ideolóxica e estratéxica), así como outros vinculados ao traballo feminino (é dicir, comisións diversas para cada ámbito).

Non obstante, estas precaucións non impediron que se produciran importantes crises que acabarían liquidando a II Internacional. En primeiro lugar, a crise revisionista, pois Bernstein (líder do partido socialdemócrata alemán) publicaAs premisas do socialismo e as tarefas da socialdemocracia(1899), na que nega ideas de Marx que eran fundamentais, como: progresiva pauperización da clase obreira (non hai tanta polarización social, senón que cada vez hai máis traballadores cunha formación e vida estable: de feito, Engels acabará falando xa neste punto da “aristocracia obreira”); así como a inevitable caída do capitalismo (segundo Bernstein, está sendo capaz de resolver parte das súas contradicións, prestando atención ao imperialismo e a súa influencia nas clases traballadoras). En definitiva, nega parte das esencias de cara ao futuro do pensamento da Marx; propoñendo en cambio aproveitar o avance da democracia para acadar conquistas sociais dende as institucións (utilizar, p.e., os Parlamentos para estar representados, facer oír a súa voz e conseguir melloras por vía democrática); o que supón renunciar ao proxecto revolucionario e, no seu lugar, apostar por unha vía reformista. Na Internacional, esta proposta é tachada de revisionista, condenando oficialmente as súas teses por consideralas antisocialistas (especialmente criticado por Kautsky e Rosa Luxemburgo); se ben, na práctica, a maioría dos partidos socialistas e integrantes adoptaron posicións reformistas e tácticas do mesmo tipo nos seus respectivos países (é dicir, tamén optaron pola vía parlamentaria xa antes de 1899). Así, está empezando a fraguarse un choque entre a Internacional que mantén a fidelidade á revolución e os membros que prefiren a vía democrática e reformista (na práctica, supón abandonar a revolución, aínda que non o profesen de forma aberta). Deste xeito, vai avanzando a distinción existente entre socialistas e comunistas.

Hai que diferenciar entre comunistas (defensores da revolución obreira) e socialistas (reformismo democrático); división que se consolidaría ao longo da Revolución Rusa (no 1905, clara división entre bolcheviques e mencheviques, dominando os primeiros o proceso e quedando a escisión oficializada na Terceira Internacional de 1920 por parte de Lenin; adscribíndose a maioría de socialistas á vía reformista e nacendo partidos comunistas neste mesmo momento para manter a aposta pola revolución obreira).

Finalmente, tiveron que facer fronte á crise bélica que determinou o inicio da Gran Guerra en 1914: era un conflito tido por inevitable, no que todos tiñan intereses; de aí que, en 1907 no Congreso de Stuttgart, a Internacional fixara unha postura pacifista fronte a unha posible guerra derivada das tensións imperialistas (a súa postura consistía en evitar a guerra ou, no caso de estalar, aproveitala para instaurar a ditadura). Cando a guerra empeza, os partidos socialistas que xa teñen representación parlamentaria apoiarán aos  estranxeiro (ignoran a postura da Internacional á que pertencen para formar parte da “Unión Sagrada”, en defensa da nación contra inimigos de fóra). Así, o que puxo fin á Internacional foron os propios membros, quedando totalmente derrotado o espírito internacionalista por quen debía defendelo (en cambio, vence o sentimento nacionalista, que acaba coa conciencia de clase).

A partir de aquí, os traballadores vanse enfrontar entre eles e só algúns (como Lenin) asinarán o Manifesto de Zimmerwald (1915) en defensa do pacifismo e o internacionalismo.