Linguas e Literatura Galega Contemporánea: Unha Visión desde 1975

Situación Lingüística na Península Ibérica e Arredores

Linguas Oficiais

• Xibraltar: O idioma oficial é o inglés, usado polas institucións, a televisión pública e o ensino. A lingua coloquial de moita xente é o llanito, mestura de español, inglés e outras linguas.
• Andorra: É o único estado que ten como idioma oficial o catalán. Tamén se fala moito o castelán e o francés.
• Portugal: O idioma oficial é o portugués. Por número de falantes nativos, é a sexta lingua máis falada do mundo. Para os lusistas é a mesma lingua que o galego; para os non lusistas é unha lingua irmá. É lingua oficial en Brasil e outros estados africanos. Desde 1999 tamén é oficial en Portugal o mirandés, usado por uns 15.000 falantes.
• España: A lingua oficial do Estado español é o castelán ou español, a cuarta lingua máis falada no mundo, oficial en moitos estados americanos. É a lingua oficial única en moitas comunidades autónomas e cooficial noutras.

Linguas Cooficiais en España

• O catalán é a lingua oficial duns dez millóns de persoas en Cataluña, Illas Baleares e, segundo algúns, na Comunidade Valenciana.
• O valenciano é lingua oficial na Comunidade Valenciana. Existe unha controversia entre os que consideran o valenciano como unha variedade do catalán e os que o consideran unha lingua diferente.
• O aranés é unha lingua occitana usada por varios miles de persoas no Val de Arán pero considerada cooficial en toda Cataluña.
• O éuscaro é a lingua oficial no País Vasco e unha parte de Navarra (Euskal Herria). Non é unha lingua románica.
• O galego é a lingua oficial en Galicia. Fálase tamén no occidente de Asturias, no Bierzo e en Seabra.

Nota: Non teñen consideración como oficiais (aínda que con distintos graos de recoñecemento e protección segundo os casos) o asturiano ou bable, o aragonés e a fala de Estremadura ou galego do Val do Ellas.

A Lingua e Literatura Galegas desde 1975

1. Contexto histórico (desde 1975)

Coa chegada da democracia e a Constitución de 1978, o galego é recoñecido como idioma oficial en Galicia. En 1982 publícanse as Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, oficializando o galego estándar. O galego intégrase progresivamente no ensino e xorde un mercado editorial forte. Aparecen editoriais novas, tradúcese literatura galega a outras linguas e desenvólvense o teatro e o sector audiovisual galego.

2. A poesía galega desde 1975

2.1 Panorama xeral

Prodúcese unha notable eclosión poética, caracterizada por unha gran variedade de estilos. O socialrealismo perde forza e dá paso a tendencias como o intimismo, o culturalismo e o experimentalismo. Xorden colectivos literarios e premios importantes (Esquío, Celso Emilio Ferreiro...). As revistas e os proxectos multidisciplinares (que integran música, vídeo, artes plásticas) enriquecen o panorama poético.

2.2 Anos 70: Os Novísimos

Grupo de poetas que, partindo dun compromiso social e nacionalista, comezan a introducir temas máis intimistas na súa obra.

Autores destacados:

• Darío Xohán Cabana
• Lois Diéguez
• Helena Villar Janeiro
• Xesús Rábade Paredes

2.3 Anos 80: Diversificación poética

a) Culturalismo

Caracterízase por un estilo culto, coidado formal e referencias culturais amplas (históricas, literarias, artísticas).

Autores:

• Xosé María Álvarez Cáccamo
• Manuel Forcadela
• Ramiro Fonte
• Miguel Anxo Fernán-Vello

b) Poesía do cotián

Busca unha expresión máis sinxela e directa, centrada na temática da vida diaria e as experiencias persoais.

Autores:

• Pilar Pallarés
• Lois Pereiro
• Manuel Rivas

c) Poesía experimental

Presenta un estilo rupturista e vangardista, explorando novas formas expresivas e incorporando elementos visuais e multimedia.

Autores:

• Xavier Seoane
• Colectivo Rompente (Antón Reixa, Manuel M. Romón, Alberto Avendaño)

2.4 A partir dos anos 90

A poesía consolida a súa presenza, chegando a representar arredor do 40% da edición en galego nalgúns períodos. Nacen editoriais e proxectos específicos como Letras de Cal ou Edicións do Dragón. Internet convértese nunha nova plataforma de difusión a través de blogs e revistas dixitais como Feros corvos.

Características xerais:

• Linguaxe directa
• Predominio do versolibrismo
• Maior subxectivismo
• Fragmentación
• Estilo máis libre e vitalista

Autores destacados:

• Chus Pato
• Rafa Villar
• Yolanda Castaño
• Xabier Cordal (membro do colectivo Ronseltz)

3. A narrativa galega desde 1975

3.1 Panorama xeral da narrativa

Desde mediados dos anos 70, a narrativa galega vive unha profunda transformación. Autores xa consolidados como Álvaro Cunqueiro ou Eduardo Blanco Amor conviven cunha nova xeración de narradores entre os que destacan Xosé Luís Méndez Ferrín ou Carlos Casares.

Anos 80: Prodúcese unha notable ampliación temática e a aparición de novos subxéneros (novela histórica, negra, erótica, etc.). Destacan autores como Víctor Freixanes, Xabier Alcalá, Alfredo Conde ou Carlos Reigosa.

Anos 90 en adiante: A narrativa convértese no xénero dominante no sistema literario galego. Escritores como Manuel Rivas, Suso de Toro ou Teresa Moure acadan gran proxección, tanto dentro como fóra de Galicia.

Temáticas destacadas:

• Continuadoras da tradición:
  • Fantástica / Materia de Bretaña (Xosé Miranda, Darío Xohán Cabana)
  • Memoria histórica recente (Manuel Rivas, Víctor Freixanes)
  • Realismo contemporáneo (Xabier Alcalá, Manuel Rivas)
  • Literatura infantil e xuvenil (Paco Martín, Antonio García Teijeiro, Ledicia Costas)
• Novas temáticas / Subxéneros:
  • Novela negra (Carlos Reigosa, Domingo Villar)
  • Western, erótica, política, humor, ciencia ficción
  • Narrativa urbana e experimental (Suso de Toro, Xosé Carlos Caneiro, Xurxo Borrazás)
  • Novela xuvenil, con gran éxito escolar (Fina Casalderrey, Marilar Aleixandre, Agustín Fernández Paz, Marina Mayoral)

Aspectos clave:

• Proliferación de premios literarios que impulsan o xénero: Blanco Amor, Xerais, Merlín (infantil), etc.
• Aumento significativo das traducións da narrativa galega ao castelán e outras linguas.
• Auge da narrativa galega en número de publicacións e lectores.

3.2 Autores/as máis representativos/as

• Víctor Freixanes: Destaca na novela de temática histórica. Obra exemplo: O triángulo inscrito na circunferencia.
• Xabier Alcalá: Cultiva o realismo sociolóxico (A nosa cinza) e a crónica de viaxes.
• Alfredo Conde: Evoluciona desde o realismo social ata a novela fantástica e histórica. Obra exemplo: Xa vai o griffón no vento.
• Carlos Reigosa: Considerado o creador da novela negra galega coa saga de Nivardo Castro. Obra exemplo: Crime en Compostela.
• Suso de Toro: Representante da narrativa urbana e experimental. Obras exemplo: Polaroid, Tic-tac.
• Manuel Rivas: Un dos narradores galegos de maior proxección internacional. Obras exemplo: O lapis do carpinteiro, Os libros arden mal.
• Agustín Fernández Paz: Autor fundamental da literatura infantil e xuvenil, con incursións no misterio. Obra exemplo: Cartas de inverno.
• Rosa Aneiros: Aborda a novela histórica e a temática do exilio. Obra exemplo: Sol de inverno.
• Domingo Villar: Acadou éxito masivo coa súa serie de novela negra protagonizada polo inspector Leo Caldas. Obra exemplo: A praia dos afogados.
• Berta Dávila: Explora novas temáticas íntimas como a saúde mental ou a maternidade. Obras exemplo: Carrusel, Os seres queridos.