Greziako Antzinako Historia

NON: Balkanetako penintsula, mediterraneoaren ekialdean, asia txikian, Egeo eta Joniko uharteetan (Helade). Ez zen inoiz esatuta bateratua izan. ALDIAK: Arkaikoa: k.a. IX, Klasikoa eta Helenistikoa: k.a I. GARAI ARKAIKOA: Polisen sorrera, Polis hiri estatu bat zen, lege, armada eta agobernu propioa zuten. (Ad: Atenas: demokrazia (guztien gobernua), Esparta: Aristoi 'hoberenak' (diktadoreak). HEDAPENA: Mendebalderantz edatu zire, ekialderantz hedatu, eta koloniak fundatu zituzten. GARAI KLASIKOA: Atenasko eta Esparteko polisen nagusitasuna eta etengabeko gerrak dira aldi horren ezaugarriak. Atenas da polis demokratikoen adibide ezagunena. Atenas izan zen Greziako polis handi eta ahaltsuenetako bat, espartako gobernu era oligarkia izan zen. GARAI KLASIKO GERRALDIA: Mediar gerra: greziarrek persien aurka, lehen mediar gerra: maratango gudua, bigarren media gerra: salaminako gudua. ATENASEN GOREN UNEA: Perikles izendatu zuten atenasko gidari, akropolia berreraiki, hainbat erreforma, demokrazia indartu. PELOPONESOKO GERRA: Delos-ko liga sortu zen, polisen batzuen arteko batasuna, bildutako dirua Atenasen babespean geratzen zen. Atenas eta Esparta banatu ziren, peloponesoko gerra sortu eta Espartak irabazi zuen, barne-borroken eta krisi ekonomikoaren eraginez, asko ahuldu ziren greziar hiri-estatuak. GARAI HELENISTIKOA: Mazedoniako erregeak Filipo II-ak greziako polis guztiak menderau zituen, Esparta izan ezik. Filiporen semea Alexandro handia: Pertsia inbaditu zuen, falange-ei esker garaipenak lortu zituen, Indo ibairaino iritsi zen. HELENISMOA: Konkistatutako herrialdeetara hizkuntza, artea, erlijioa, kultura... eramaten zuten, hiri eta portu handiak egin zituzten. MONARKIA HELENISTIKOA: Alexandro hil ondoren bere generalen artean banatu zituzten bere lurrak, oni monarkia helenistikoa deitzen zaio. GIZARTE DESOREKATUA. Herritarrak: gutxiengoak ziren, politikan eta armadan parte hartzen zuten, eskubide guztiak zituzten, zergak ordaindu behar zituzten batzuk aberatsak et abeste batzuk xumeagoak. Ez-herritarrak: Biztanle gehienak, Ezin zuten politikan jardín. Atzerritarrak: Askeak ziren, zergak ordaintzen zituzten, armadan parte hartzen zuten, ezin ziren lurren edo etxeen jabe. Esklaboak: Ez ziren persona askeak, guerra-presoak edo esklaboe seme-alabak ziren. Emakumeak: Askeak eta esklabuak ziren, ez zuten eskubiderik, ezin zuten politikan parte hartu, ez botoa eman, eta ezin zuten ikuzkizun publikoetara joan. EKONOMIA JARDUERAK: Nekazaritza: Hiru produktu hauetan oinarritzen ziren garia, mahatsondoa et aolibondoa, nekazarien ustiategia tixia zen, eta bizimodu pobrea zuten. Greaziako hirietako biztanleak eskulangintzatik eta merkataritzatik bizi ziren, batez ere. Merkataritzako truquean zilarrezko txanponak erabiltzen ziren drakma izenarekin. SINISMENAK: Greziarrek politeistak ziren, jainkoak giza itxura zuetn, hilezkorrak ziren, gizakien bizitzan parte hartzen zuten, olimpo median bizi ziren, Zeus zen jainko garrantzitsuena. Jainko jainkosa eta gizaki baten arteko semeak heroiak ziren. Izaki fantastikoak: Ziklopeak eta Zentauroak. Greziarrek mitoak asmatzen zituzten. ERLIJIO-GURTZA: Tenplua jainko-jainkosen etxea zen, eta apaizak haien zerbitzariak ziren, Jainkotegietan erritu orrokorrak egiten ziren, et aolimpiar jokoak haien omenez egiten ziren, orakuluak aztiek interpretatzen zituzten. GREZIAR TENPLUA: Jainko-jainkosak tenpluetan bizi ziren, harria erabiltzen zen tenpluak eraikitzeko (marmola) et akolorez margotzen ziren. GREZIAR ORDENAK: Hasiera bi ordena zeuden: doniarra eta joniarra, ondoren veste bat sortu zen korintoarra izenekoa. GREZIAR HIRIGINTZA: Itsasotik gertu egoten ziren hiriak, garraioa eta merkataritza errazteko. Agora plaza publikoa zen, han egiten zen azoka. Akropolia esparru haserrituta zen, hiriaren leku altuenean kokatuta, ere tenplua, antzokia, portu, estadioa zegoen. ESKULTURA. Erlijio eginkizuenkin lotuta zegoen jainko-jaikosak eta heroiak adierazten zituzten, giza gorputz biluziaren edertasuna adierazten zuten, brontzea, marmola eta koloreak erabiltzen zituzten eskulturak egiteko. FILOSOFIA ETA ZIENTZIA. Filosofía eta zientzia asmatu zuten. Filosofoak: Sokrates, Platón… Zientzialariak: Pitágoras, Arkimedes… LITERATURA: Poesiaren, tragediaren eta komediaren oinarriak, gaur ezagutzen ditugun moduan ziren. Iliada eta Odisea dira ezagunenak.